بر اساس دسنورات اسلام چگونه درآمدهای خود را مدیریت کنیم؟

پرسش:
یک فرد مسلمان براساس آموزه های دینی چگونه باید ثروت و درآمدهای خود را مدیریت و هزینه نماید تا خدای ناکرده دچار فقر و تنگدستی و یا اسراف و تبذیر نگردد؟
پاسخ:
براساس روایات یکی از کل کمالات انسان، تقدیر المعیشه یا عقل معاش است. عقل معاش در یک کلام یعنی مدیریت درآمدها و هزینه ها به گونه ای که انسان نه به فقر و تنگدستی گرفتار آید و نه به وادی اسراف و تبذیر کشیده شود. اینکه انسان درآمدهای خود را به چه مواردی باید تخصیص دهد، و میزان و کمیت آن چقدر باید باشد؟ از سؤال های اساسی مدیریت درآمد و ثروت است که اینک این موارد را به نحو اجمال بیان می کنیم.
1- نیازهای شخصی
آیات و روایات فراوانی تاکید دارند که انسان باید از لذت های حلال مادی استفاده کند و در شماری از روایات، با این تعبیر که «خداوند متعال، دوست دارد که بهره گیری از نعمتی را که به بنده اش داده ببیند، مردم را به استفاده از این لذت ها به اندازه نیاز تشویق می نماید، و نیز کسانی را که خود را از لذت های مشروع زندگی، محروم کرده اند، به شدت نکوهش می نمایند. البته تخصیص درآمدها به نیازهای شخصی، بایدها و نبایدهایی را دارد که باید به صورت مفصل در جای خود به آن پرداخته شود. اما به نحو اجمال می توان گفت که تخصیص درآمدها باید براساس اعتدال صورت گیرد و هرگونه افراط و تفریط و پیروی از هوای نفس در این رابطه جایز نیست.
2- گشاده دستی برای خانواده
دومین مورد تخصیص درآمد که در روایات اسلامی به آن توصیه شده، گشاده دستی در تامین نیازهای خانواده است. این موضوع، آن قدر اهمیت دارد که در روایتی از امام زین العابدین (ع) آمده است: ارضاکم عندالله اسبغکم علی عیاله. خشنودترین شما نزد خداوند، کسی است که خانواده خود را بیشتر در رفاه قرار بدهد. (تحف القعول، ص 279) همچنین در روایت دیگری امام رضا (ع) می فرماید: «صاحب النعمه یجب علیه التوسع علی عیاله. بر آنکه از نعمت برخوردار است، واجب است که برخانواده اش گشاده دستی کند.(بحار الانوار، ج 78، ص 335)
3- پس انداز
آینده نگری، ایجاب می کند که انسان همه درآمدهای خود را یکجا مصرف نکند، بلکه آینده خود را نیز در نظر بگیرد و برای تامین آرامش خاطر خود، در صورت امکان، بخشی از درآمدش را پس انداز کند. در روایتی از امام صادق (ع) آمده است: «ان النفس اذا احرزت قوتها استقرت» آدمی هر گاه وسایل زندگی اش به قدر نیاز فراهم باشد، روانش آسایش می یابد. همچنین در موردی دیگر، آن حضرت، در پاسخ گروهی از صوفیان که زهد اسلامی را تحریف کرده بودند، به پس انداز سلمان برای زندگی سالیانه خود، به عنوان یک زاهد نمونه ای که الگوی مصرف اسلامی را رعایت می کرد، اشاره می فرماید: بدیهی است که آینده نگری و پس انداز در سطح کلان برای تامین نیازهای جامعه، از اهمیت دو چندانی برخوردار است و با آینده نگری فردی، قابل مقایسه نیست. نمونه قرآنی آن نیز، آینده نگری حضرت یوسف (ع) در ذخیره گندم برای تامین نیازهای آینده مردم است.