فاطمه بنت الحسن(ع) مادر باقرالعلوم(ع)
فاطمه بنت الحسن(ع) مادر باقرالعلوم(ع)
تاریخ پر فراز و نشیب اسلام، بزرگان بسیاری را به عالم انسانیّت شناسانده است. این بزرگان که در منظر اهل معرفت، قدر و منزلتشان روشن است؛ فرزانگان و پرچمداران هدایت و راستیاند؛ کسانی که از سرچشمه جوشان معرفت اهل بیت(ع) سیراب شدهاند.
آنان که در سپیدههای سحر، زمزمه معرفتشان عرشیان را شیفته خلوص و صفایشان مینمود و در خلوت شبهای تارِ زندگی، اوج رضا و معنویتشان ملائکه را به تحسین وا میداشت و شبانگاهان مزرعه خلوصشان را با اشک آبیاری میکردند. آنان که گرد مکروهی نگشته و در چشمه زمزم معرفتشان صدها کرامت جوشیده است.
از جمع زنان، شخصیتهایی وجود دارد که درخشش معنویتشان در سراسر تاریخ اسلام پرتو افکنده است.
یکی از این فرزانگان دختر امام مجتبی(ع) همسر امام سجاد(ع) و مادر امام باقر(ع) است.
این بانوی کریمه، که تلألؤ معنویت او در طول تاریخِ اسلام نورافشانی کرده است، از خاندان پاک رسالت و عصمت است. و در شرافت و حیاء و عفت سرآمد زنان عصر خود بوده است. برای او اوصافی همچون: فاضله، عالمه، صالحه، صدیقه، پارسا و پرهیزگار شمردهاند.
این ریحانه امام حسن مجتبی(ع) صاحب مقامات معنوی و کرامات بوده است. به گونهای که با اشاره دستش دیوارِ در حال ریزش بین زمین و آسمان معلق ماند. مقام والای او آن چنان است که تا مرز عصمت پیش رفته است و نسبتی این چنین شایسته دارد:
دختر، همسر و مادر امام؛ کسانی که آیه تطهیر(۲) در شأن و مقامشان نازل شده است. در خانههایی زندگی میکرده که اهل آن، در عبادت، از برگزیدگان خلق بودهاند.(۳)
و از جهتی این بانوی بزرگوار، مصداقِ «ارْحام مطَهَّره» است که در زیارت وارث وارد شده است.
در صحیفه نوشته بود
سالهای اول هجرت، مدینه در اوج عزّت و سربلندی بود و عطر دلانگیز محمدی(ص) در کوچههای مدینه آکنده بود، مؤمنین هرگاه از کنار مسجد و منزل پیغمبر(ص) میگذشتند، لذت استشمام عطر محمدی(ص) را میچشیدند.
آن روزها بنیهاشم، عزیزترین خاندان مدینه بودند. همه مردم با بنیهاشم به احترام رفتار میکردند. زنان و مردان باایمان اگر لحظاتی افتخار تشرف به حضور پیامبر اکرم(ص)، دختر و داماد او را مییافتند؛ به خود میبالیدند.
آن روزها کسی تصور سالهای تلخ مدینه را در سر نداشت. هنوز ریحانه رسولاللّه(ص) در کوچههای آن شهر سیلی نخورده بود و حرمتِ دامادِ رسولاللّه(ص) را نشکسته بودند. آن روزها، با حضور رسولاللّه شیرین بود. ای کاش آن روزها هرگز تمام نمیشد، ولی افسوس ...!!
در یکی از آن روزها، جابر بنعبداللّه انصاری از کوچهای گذشت، که بوی عطر محمدی(ص) شامهاش را نوازش داد. به خانهای رسید؛ به دربِ آن نگاهی کرد؛ اما نمیدانست که آن را آتش خواهند زد! لحظاتی ایستاد و از اینکه میخواست به محضر ریحانه رسولاللّه(ص) برسد، به خود میبالید. آهسته در را کوبید، اجازه ورود خواست؛ پس از اذنِ ورود، با شادمانی به حضور دختر پیامبر(ص) راه یافت.
آن روزها، حضرت فاطمه(س) بسیار خوشحال بود، زیرا روزهای نخست ولادت امام حسن مجتبی بود. لذا از هر سو، برای عرض تبریک و اظهار ارادت، به محضرش راه مییافتند و به فیض دیدار او مباهات میکردند.
جابر در محضر زهرا(س) نشست؛ صحیفهای بسیار نورانی در دست آن حضرت مشاهده کرد. پرسید: ای سیّده زنان این صحیفهای که همراه تو میبینم، چیست؟
فرمود: اسامی ائمّهای که از نسل من هستند در آن نوشته شده. جابر صحیفه را درخواست کرد تا بخواند.
حضرت زهرا(س) فرمود: ای جابر اگر ممنوع نبود، آن را به دست تو میدادم؛ ولی دست زدن به آن جایز نیست؛ مگر برای نبی یا وصیّ نبی یا اهل بیت نبی؛ فقط اجازه داری بدون آنکه بدان دست بزنی آن را بخوانی.
جابر، اسامی ائمه(ع) را که به همراه نامهای پدران و مادران آنان در آن صحیفه نوشته بود خواند.
در قسمتی از روایت جابر چنین آمده است: ابوجعفر محمد بنعلی معروف به باقر(ع)، مادرش امعبداللّه دختر حسن بنعلی بنابیطالب است.(۴)
نامها، کنیه ها و القاب
نامها: فاطمه(۵) و زینب(۶)
کنیهها: مشهورترین کنیه مادر امام باقر(ع) «امّعبداللّه»(۷) است. کنیههای دیگر این بانو «امّالحسن»(۸) و «امّعبده»(۹) است، و به قولی به جای امّعبده، امّعبیده نیز ذکر شده است.(۱۰)
القاب: صدیقه،(۱۱) آمنه،(۱۲) تقیّه(۱۳) و مُحسنه.(۱۴)
زینبِ امام حسن(ع)
در خاندان پیامبر(ص)، پس از نام فاطمه، یکی از نامهای مورد توجه اهل بیت عصمت و طهارت(ع) برای دختران نام «زینب» بوده است.
ائمه(ع) به یاد مادر مظلومهشان، نامِ دختران خویش را بیشتر فاطمه مینهادند. و بعد از آن نام عمه بزرگوارشان «زینب» را که پیامرسان شهدای کربلا بود، برای دختران خود برمیگزیدند.
زینب، دختر امام حسن(ع)، که به حق زینب و زینت آن حضرت است، از اسامی زیبا و مبارک امّعبداللّه مادرِ امام محمدباقر(ع) است.(۱۵)
مادر امّ عبداللّه
در باره نامِ مادر فاطمه بنتالحسن با کنیه «امّعبداللّه» اقوال مختلفی در کتب تاریخی موجود است.
البته یکی از علل این اختلاف نظر، اقوال مختلفی است که در باره تعداد و اسامی دختران امام حسن(ع) وجود دارد. تعداد دختران امام حسن(ع) را یک،(۱۶) پنج و هفت نفر(۱۷) شمردهاند که اسامی آنان بنا بر گفتار شیخ مفید چنین است:
۱ـ امّالحسن
۲ـ امّالحسین
مادر این دو بانوی بزرگوار، امّبشیر دختر ابیمسعود بنعقبه بنعمرو بنثعلبه خزرجیه است.
۳ـ فاطمه بنتالحسن
مادر این بانوی گرامی، امّاسحاق دختر طلحه بنعبیداللّه التمیمی است.
۴ـ امّعبداللّه
۵ـ فاطمه
۶ـ امّسلمه
۷ـ رقیه
در بین اسامی فرزندان ائمه(ع) اسامی و القاب مشترک فراوان دیده میشود اما کمتر دیده شده که کنیه مشترک داشته باشند. بر اساس حدیث معتبر «لوح» که جابر آن را روایت کرده است، مادر امام باقر(ع) به «امّعبداللّه» مشهور بوده است. بنابراین، امّعبداللّه که در ردیف چهارم این اسامی قرار دارد مادر امام باقر(ع) بوده و نام او فاطمه است. در این صورت اسامی دختران امام حسن(ع) که به نام فاطمه بودهاند؛ سه نفرند.
اما فاطمه بنتالحسن که دارای کنیه امّعبداللّه است، همان بانوی ردیف چهارم است. این قول با نظر شیخ مفید موافق است؛ گرچه وی بدان تصریح نکرده است.
اقوال دیگر:
صاحب ریحانهالادب نام مادر این بانوی بزرگوار را «اسماء بنت عبدالرحمان بنابیبکر» میداند.(۱۸) ولی مستندی برای آن ذکر نکرده است.
صاحب کتاب حبیب السیر و برخی دیگر، نام مادر این بانوی ارجمند را «امّاسحاق» میدانند.(۱۹)
اعیانالشیعه در شرح حال «امّعبداللّه» نام مادرِ وی را «امّفروه»(۲۰) دختر قاسم بنمحمد بنابیبکر دانسته است.
با توجه به اینکه مشهور است که امّفروه دختر قاسم بنمحمد، مادرِ امام صادق(ع) است، این قول که امّفروه مادر امّعبداللّه است، صحیح نیست.
صحیحترین قول آن است که مادر این بانوی بزرگوار، کنیز بوده و با نظر شیخ مفید در ارشاد موافقت دارد.
ازدواج خجسته
ز وصلتی که چو خورشید و ماه پیوندش
به عرش بسته شده، آسمان چراغان شد
بیش از نیم قرن از هجرت تاریخی رسول اکرم(ص) به مدینه میگذشت. در آن ایام پیوندی خجسته در خاندان پاک پیامبر(ص) به وقوع پیوست.
این پیوند یکی از زیباترین رخدادهای شیرین تاریخ اسلام است. دو نسل امامت به هم رسید و از اینها فرزندانی پاک و طاهر به وجود آمد که ائمه(ع) به آن مباهات میکردند.
این پیوند مبارک که بین حضرت امام زینالعابدین(ع) و فاطمه دختر امام حسن مجتبی(ع) برقرار شد، شادی و سرور را به خاندان پاک پیامبر(ص) هدیه کرد و لبخند مسرت را بر لبان مبارک آنان نشاند.
در بیشتر کتب معتبر نوشتهاند تنها همسری که به عقد دائمی امام سجاد(ع) در آمد، فاطمه دختر امام حسن بوده است.(۲۱)
در نتیجه این ازدواج که در دوران امامت امام حسین(ع) انجام گرفت،(۲۲) پنجمین اختر آسمان امامت به موهبتی بزرگ رسید، زیرا وی نخستین امامی است که از نسل پاک امام حسن و امام حسین(ع) به وجود آمد و به سبب این کرامت به: «هاشمیٌ مِن هاشِمییّن وَ عَلَویٌّ مِنْ عَلَوییّن وَ فاطِمیٌّ مِنْ فاطِمییّن» نایل شد.(۲۳)
از آن پس امامت از نسل حسنین(ع) امتداد یافت و ائمه بعدی(ع) از امام باقر(ع) تا امام مهدی(عج) به این کرامت مفتخر شدند که از نسل سبطین پیغمبر باشند و فاطمه بنت الحسن مادر هشت امام شیعه گردید.
فروزنده مستوفی در شعر زیبایی سروده است:
به بوستان امامت گلی شکوفا شد
که نور حق ز جبینش چو مه نمایان شد
چو بود مادر او دخت مجتبی در عرش
به همسری پسر عم به عهد و پیمان شد
ز وصلتی که چو خورشید و ماه پیوندش
به عرش بسته شده آسمان چراغان شد
چو مهر و ماه قرین گشت زان دو نطفه پاک
وجود باقر از آن ظاهر و درخشان شد(۲۴)
در زیارتنامهای که از امام رضا(ع) برای خواهرش حضرت فاطمه معصومه(س) صادر شده چنین میخوانیم:
«السَّلام علیکِ یا بنْتَ الحسَنِ وَ الحسین علیهالسلام؛(۲۵)
سلام بر تو ای دختر حسن و حسین(ع)» که تصریح به این موهبت دارد.
هنگامی که فاطمه دختر امام مجتبی(ع) به وجود مبارک امام باقر(ع) حامله شد به قدری ضعیف شده بود که گاهی بیهوش میشد و به خواب میرفت. یک روز در عالم رؤیا فردی را دید که او را به فرزندی دانا و بردبار، بشارت داد. وقتی که از خواب برخاست، از جانب راست خود از کنار خانه، صدایی شنید که گوینده آن را نمیدید؛ امام سخنان او را میشنید که میگفت: حامله شدی به بهترینِ اهل زمین و بازگشت تو به سوی خیر و سعادت است و بشارت باد بر تو به فرزندی بردبار و دانا.
از آن وقت دیگر در خود ثقل و سنگینی ندید تا آنکه نه ماه از حمل او گذشت. در این ایام صدای ملائکه را در خانه خود بسیار میشنید.(۲۷)
زمان ولادت امام محمد باقر(ع) فرا رسید، مدینه در آستانه درخششی نو قرار گرفت، و امّعبداللّه در آن هنگام نوری مشاهده کرد، نوری که هیچ کس غیر از معصومین(ع) و مادران آنان، قادر به دیدن چنین نوری نیست.
هنگامی که امام محمد باقر(ع) متولد شد، روی به جانب قبله گرداند و سه مرتبه عطسه کرد، بعد از آن حمد حق تعالی را بجا آورد. در تمام آن روز و شب از صورت و دستهای امام باقر(ع) نور زردی مانند طلا ساطع میشد.(۲۸)
شاعر شیرین سخن در خصوص چگونگی رؤیای فاطمه بنتالحسن چنین سروده است:
به مادر هم بشد الهام در خواب *** که از قاصد بشارت را تو دریاب
به فرزندی شکیبا و توانا *** به دلبندی نجیب و پاک و دانا
چو شد بیدار بشنید از سوی راست *** که عالی خلقت حق چهره آراست
مَهین رخسار این پور همایون *** منوّر کرد کوه و دشت و هامون
چو این مولود پاک از آل طاها *** گرامی خلقت معبود یکتا
شبیه خاتم پیغمبرانست *** تسلیبخش روح و جسم و جان است
نهال طُهر زینالعابدین است *** گرامی نجل ختمالمرسلین است
کمال مجتبی در او نشان است *** نشان از مادر پاکش عیان است
چو اُمّش فاطمه بنت حسن بود *** ز زهدش در زمانه صد سخن بود
ز دُرج حکمت و برج ولایت *** بشد این گوهر رخشان عنایت(۲۹)
دیگر فرزند فاطمه بنت الحسن عبداللّه باهر است.
وی دارای کنیه «ابومحمّد» و معروف به «عبداللّه باهر» از برادرش امام محمد باقر(ع) بزرگتر بوده است و کنیه امّعبداللّه که فاطمه بنت الحسن مادر بزرگوار آن جناب بدان مشهور است، به مناسبت نام برادرش عبداللّه است.
وی به دلیل حُسن جمال و درخشندگی رخسار «باهر» لقب گرفت.(۳۰)
عبداللّه باهر، متولی اوقاف پیغمبر(ص)(۳۱) بود و سپس به تولیت اوقاف امیر مؤمنان(ع) رسید.(۳۲)
مدت عمر عبداللّه باهر ۵۷ سال بوده است.(۳۳) مورخان بدون هیچ اختلافی این دو تن را از فرزندان «امّعبداللّه» شمردهاند، اما منابع بسیاری تعداد فرزندان امّعبداللّه را چهار پسر شمردهاند و نام دو تن دیگر را حسن و حسین گفتهاند و نقل شده که این دو در کودکی درگذشتهاند.(۳۴)
بانوی صاحب کرامت
مادر گرامی امام محمد باقر(ع) زنی نمونه و ممتاز و صاحب کرامت بود. کرامت در لغت به بزرگی، عزّت و بزرگواری معنی شده است و در اصطلاح امر خارقالعادهای است که خداوند جهت گرامیداشت دوستان خاصّ و خالص خویش به آنان اعطاء نموده و فرق آن با معجزه آن است که معجزه برای اثبات نبوت یا امامت است ولی کرامت چنین نیست.(۳۵)
کرامتِ بزرگی که از این بانوی بزرگوار صادر شده، شگفتانگیز و شنیدنی است. امام محمد باقر(ع) فرزند شایسته آن بانوی باشرافت میفرماید:
«کانَتْ اُمِّی قاعِدَهً عِنْدَ جِدارٍ فَتَصَدَّعَ الجِدار وَ سَمِعْنا هِدِّهً شَدیْدهً فَقالَتْ بِیَدِها: لا وَ حقَّ المُصْطَفی ما اَذِنَ اللّهُ لَکَ فِی السُّقُوطْ، فَبَقِیَ مُعَلَّقا فِی الْجوِّ حَتّی جازَتْهُ، فَتَصَدَّقَ أبی عَنْها بِمَائَه دِیْنارٍ؛(۳۶)
مادرم کنار دیواری نشسته بود، ناگاه دیوار شکاف برداشت و صدای مهیبی به گوش رسید، مادرم با دستش اشاره کرد و گفت: نه، به حقّ مصطفی. خداوند به تو اجازه فرو افتادن ندهد. پس دیوار در هوا معلق ماند، تا آنگاه که از کنار آن گذشت. پس پدرم (امام سجاد(ع))(۳۷) به سبب دفع آن خطر، صد دینار صدقه داد.»
صدیقه
یکی از ویژگیها و القاب شریف این بانوی بزرگوار «صدیقه» است. امام صادق(ع) پیشوای ششم شیعیان، روزی از جده خویش یاد نموده و در بارهاش فرمود:
«کانَتْ صِدِیْقَهً لَمْ تُدْرِکْ فِی آلِ الْحَسَنِ مِثْلُها؛(۳۸)
او زنی راستگو بود که در خاندان امام حسن زنی همانند او یافت نشد.»
در این حدیث شریف برای این بانوی گرانقدر دو ویژگی ممتاز ذکر شده است:
یکی صدیقه و دیگری نمونه و ممتاز بودن در خاندان امام حسن(ع).
در معنی صدیقه نوشتهاند که؛ زنی که در حدّ اعلی، حقّ را تصدیق کند، صدیقه میگویند.(۳۹)
«صدیقین» گروهی هستند که با انبیاء، صالحین و شهداء همراه و همقافلهاند، اینان قافلهسالار کوی الهیاند.(۴۰)
در آیه ۶۹ سوره نساء، «صدیقین» در ردیف نبیین، شهداء و صالحین قرار گرفتهاند.
مطلب دیگر که در باره صدیقین دارای اهمیت است، اینکه صدیقه را فقط صدیق غسل میدهد. این حدیث بدین معنا اشاره دارد:
مفضل بنعمر میگوید: از امام صادق پرسیدم، چه کسی حضرت فاطمه را غسل داد؟
حضرت فرمود: امیرالمؤمنین(ع) فاطمه(س) را غسل داد. مفضل میگوید این مطلب برای من سنگین به نظر رسید. امام(ع) فرمود: مثل اینکه از این خبر تعجب میکنی؟! گفتم: بله، فدایت گردم، همین طور است. حضرت فرمود: این مطلب برایت هیچ سنگین نباشد، زیرا زهرا(س) صدیقه است و صدیقه را فقط صدیق غسل میدهد، مگر نمیدانی حضرت مریم را که صدیقه بود کسی جز حضرت عیسی غسل نداد.(۴۱)
ویژگی دیگری که از سخن امام صادق(ع) برای جدهاش به دست میآید آن است که وی برگزیده زنان خاندان امام حسن(ع) است.
بانوی نیکوکار
امام صادق(ع) در جایی دیگر میفرماید: «کانَتْ مِمَنْ آمَنَتْ و آتَّقَتْ و اَحْسَنَتْ و اللّه یحب الْمُحْسِنین؛(۴۲)
او از زنان مؤمنه، پرهیزکار و نیکوکار بود و خداوند نیکوکاران را دوست دارد.»
در سایه سار کلام صادق(ع)
امام صادق(ع) در باره مادران ائمه(ع) فرمودهاند: چون یکی از مادران ائمه(ع) به یکی از ایشان حامله شود، در تمام آن روز بر او سستی و فتوری حاصل میشود مانند غش. پس مردی را در خواب میبیند که او را بشارت میدهد به فرزندی دانا و بردبار، چون از خواب بیدار میشود از جانب راست خود و از کنار خانه صدایی میشنود که میگوید:
حامله شدی به بهترین اهل زمین و بازگشت تو به سوی خیر و سعادت است و بشارت باد تو را به فرزندی بردبار و دانا. در این ایام صدای ملائکه را در خانه خود بسیار میشنود.(۴۳)
با این توصیف، مادران ائمه(ع) از جمله «امّعبداللّه» دارای مقامی بوده که لااقل در ایام حمل امام باقر(ع) صدای ملائکه را میشنیده است و این ویژگی مصداق مُحدَّثه بودن است. «محدَّثه کسی است که صدای فرشتگان را میشنود، ولی او را نمیبیند».
اگر این تعریف برای محدَّثه بودن کافی باشد این بانوی گرانقدر در زمره «محدَّثین» خواهد بود.
مُحَدِّثه
یعنی کسی که حدیثی از او صادر شده است. در کتاب «محدَّثات شیعه» از فاطمه همسر امام سجاد(ع) به نام «محدَّثه» یاد شده است.(۴۴)
گرچه در کتاب محدثات شیعه، مستندی برای احادیث این بانوی گرانقدر ذکر نشده است؛ ولی در کتاب شریف بحارالانوار، روایتی در باره علامات ظهور امام زمان(عج) از ایشان نقل شده است.
خبر از آینده
سَمعْتُ بِنْت الْحَسَنِ بنِعَلی علیهماالسلام تَقُول:
«لا یَکُونُ هذا الاَمْرُ الَّذی تَنْتَظِرُونَ حَتّی یَبْرَأ بَعْضُکُم مِنْ بَعْضٍ وَ یَلْعَن بَعْضُکُم بَعْضَا وَ یَتْفَل بَعْضُکُم فِی وَجْهِ بَعْضٍ وَ حَتّی یَشْهَدَ بَعْضُکُم بِالکُفْرِ عَلی بَعْضٍ.
قُلْتُ: ما فِی ذلِکَ الخَیْر؟
قالَ: اَلْخَیْرُ کُلُّه فِی ذلِکَ عِنَدَ ذلِکَ یَقُومُ قائِمنا فَیَرْفَعُ ذَلِکَ کُلُّه؛(۴۵)
عمیره دختر نفیل میگوید:
شنیدم که دختر حسن بنعلی(ع) فرمود:
ظهوری که منتظر آن هستید تحقق پیدا نمیکند تا آن زمان که بعضی از شما از بعضی دیگر دوری کنند و برخی از شما برخی دیگر را لعن کنند و گروهی از شما آب دهان بر صورت گروهی دیگر بیندازد؛ تا آنجا که جمعی از شما بر کفرِ جمعی دیگر شهادت دهند.
پرسیدم: در آن زمان خیر در چیست؟
فرمود: خیر تمامش در ظهور است. در آن روز قائم ما قیام میکند و تمام آن دشمنیها را از بین میبرد.»
بر اساس این حدیث شریف در باره فاطمه بنت الحسن دو نکته اهمیت دارد:
یکی آنکه طبق سند روایت، فرد یا افرادی از زنان از محضر این بانوی گرانقدر استفاده علمی و معنوی میبردهاند. چنانکه عمیره، دختر نفیل، شاگرد این بانوی بزرگوار بوده است. دیگر آنکه متن حدیث نشان از کرامت این بانوی والامقام و علم او به برخی از حوادث آینده است.
وفات
تاریخ در باره وفات و محل دفن این بانوی بزرگوار تصریح و حتی اشارهای نکرده است. البته اگر به گذشتهها بازگردیم و اوراقی از تاریخ آن عصر را مطالعه کنیم، در مییابیم که شدت اختناق بنیامیه به گونهای بوده که امروزه ما نمیتوانیم خبری از زمان یا محل وفات آن بزرگوار به دست آوریم.
________________________________________
۱ ـ تاریخ محمدی، شیخ حسن کاشی، ص۱۲۷.
۲ ـ اشاره به آیه ۲۳، سوره احزاب «انما یرید اللّه لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا» ترجمه: «خدا فقط میخواهد آلودگی را از شما خاندان [پیامبر] بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند.»
۳ ـ اشاره به آیه ۳۶، سوره نور، «فی بیوتٍ اذن اللّه ان ترفع و یذکر فیها اسمه یسبح له فیها بالغدو و الاصال» ترجمه: در خانههایی که خدا رخصت داده که [قدر و منزلت [آنها رفعت یابد و نامش در آنها یاد شود. در آن [خانه]ها هر بامداد و شامگاه او را نیایش میکنند.
۴ ـ بحارالانوار، علامه مجلسی، ج۳۶، ص۱۹۴، ح۲.
۵ ـ اعیان الشیعه، ج۸، ص۳۹۰ و دهها منبع دیگر.
۶ ـ اخبار الزینبات، ص۱۲۶.
۷ ـ بحارالانوار، ج۴۶، ص۲۱۵ و دایره المعارف تشیّع، ج۲، ص۵۰۴.
۸ ـ همان.
۹ ـ همان و التهذیب، ج۶، ص۷۷.
۱۰ ـ عوالم المعارف الاحوال من الآیات و الاخبار و الاقوال، ج۱۹، الامام محمد بنعلی الباقر علیهالسلام، الشیخ عبداللّه البحرانی الاصفهانی و مستدرکاتها: السیّد محمدباقر بنالمرتضی الموحد الابطحی الاصفهانی، قم، مؤسسه الامام المهدی، ۱۴۱۳ق، ص۱۶ و ۱۷.
۱۱ ـ اصول کافی، ج۱، ص۵۳۶.
۱۲ ـ تواریخ النبی و الآل، ص۹۰.
۱۳ ـ همان.
۱۴ ـ همان.
۱۵ ـ ر.ک: اخبار الزینبات، العلاّمه ابیالحسین یحیی بنالحسن بنجعفر الحجه بنعبیداللّه الاعرج بنالحسین الاصغر بنالامام السجاد علیهالسلام، نشره و قدّم له: محمد الجواد الحسینی المرعشی النجفی، ص۱۲۶ لازم به توضیح است که کتاب از منابع معتبر قرن سوم هجری است و تنها کتابی است که نام مادر امام باقر(ع) را زینب نوشته است. در کتابهای دیگر از این بانوی بزرگوار با این اسم یادی نشده است. مأخذ کتاب «الزینبات فی بیت النبوه»، نشوه علوانی، دمشق، ۱۴۱۸ که در ص۱۶۴ که از این بانو یاد نموده نیز همین کتاب «اخبار الزینبات» است.
۱۶ ـ حبیب السیر، ج۲، ص۳۲، خواند امیر، کتابفروشی خیام، ۱۳۶۲؛ ابن شهر آشوب نیز تعداد فرزندان حضرت را یک دختر و سیزده پسر شمرده است؛ حقایق پنهان، احمد زمانی، ص۳۵۸.
۱۷ ـ حبیب السیر، ج۲، ص۳۲.
۱۸ ـ ریحانهالادب، ج۸، ص۳۱۲، میرزا محمدعلی مدرس تبریزی، انتشارات خیام، ۱۳۷۴؛ دایرهالمعارف تشیّع، ج۲، ص۵۰۴، نشر شهید سعید محبّی، تهران، ۱۳۷۵.
۱۹ ـ حبیب السیر، غیاثالدین بنهمامالدین الحسینی (خواندامیر)، کتابفروشی خیام، ۱۳۶۲، ج۲، ص۳۲.
۲۰ ـ اعیانالشیعه، العلامه السیّد محسن الامین، ج۸، ص۳۹۰، همچنین در کشف الغمّه فی معرفهالائمه، العلامه المحقق ابیالحسن علی بنعیسی بنابیالفتح الاربلی، بیروت، دار الکتاب الاسلامی، ۱۴۰۱، ه••• .ق، ج۲، ص۳۳۲. مطلب فوق را آورده است ولی در پاورقی اشتباه مزبور را مرتفع نموده است. و چون مأخذ «اعیانالشیعه» هم کتاب «کشفالغمه» است، باید گفت که قول اعیانالشیعه صحیح نیست ضمنا به پاورقی کشفالغمه اشارهای نشده است.
۲۱ ـ ناسخ التواریخ امام سجاد علیهالسلام، ج۸، ص۴۰.
۲۲ ـ معصوم هفتم و هشتم، ص۵، جواد فاضل، مؤسسه مطبوعاتی علمی.
۲۳ ـ بحارالانوار، ج۴۶، ص۲۱۵، ح۱۳؛ اعیان الشیعه، العلامه السید محسن الامین، ج۸، ص۳۱۰.
۲۴ ـ رهآورد خانه خدا، فروزنده مستوفی، (درّی)، ص۳۶، ۱۳۴۹.
۲۵ ـ بحارالانوار، علامه مجلسی، ج۱۰۲، ص۲۶۶، ح۴؛ زیارتنامه حضرت معصومه(س) در مفاتیح الجنان.
۲۶ ـ تاریخ محمدی، ص۱۲۷.
۲۷ ـ منتهیالامال، ج۲، ص۱۷۴، اقتباس از حدیث امام صادق(ع).
۲۸ ـ همان.
۲۹ ـ انوار جاویدان، محمدحسین جلالی، [بیجا، بیتا]، ص۱۱۲.
۳۰ ـ منتهیالامال، ج۲، ص۱۰۱؛ ناسخالتواریخ امام سجاد علیهالسلام، ج۸، ص۴۰.
۳۱ ـ ناسخالتواریخ امام سجاد علیهالسلام، ج۸، ص۴۰.
۳۲ ـ همان و منتهیالامال، ج۲، ص۱۰۱؛ ریاحینالشریعه، ج۳، ص۱۶.
۳۳ ـ همان.
۳۴ ـ سلسله آل بیت النبی(ص)، ج۲، ص۴۶۴.
۳۵ ـ ر.ک: معارف و معاریف، سید مصطفی حسینی دشتی، قم، ج۸، ص۴۸۱، ۱۳۷۶ش.
۳۶ ـ اصول الکافی، بیروت، دارالاضواء، ج۱، ص۵۳۶، محمد بنیحیی عن محمد بناحمد عن عبداللّه بناحمد بنصالح بنیزید عن عبداللّه بنالمغیره عن ابوالصباح عن ابوجعفر علیهالسلام.
۳۷ ـ در کتاب زنان مرد آفرین تاریخ، ص۱۶۹، محمد محمدی اشتهاردی، قم، مؤسسه انتشارات نبوی، ۱۳۷۶، به اشتباه نام امام صادق(ع) ذکر شده است.
۳۸ ـ اصول الکافی، ج۱، ص۵۳۶.
۳۹ ـ معارف و معاریف، ج۶، ص۶۷۱، البته نقل شده که نام صدیقه را امام سجاد(ع) بر وی گذاشت. حیاهالامام محمد باقر علیهالسلام، باقر شریف القرشی، بیروت، دارالبلاغه، ج۱، ص۱۹.
۴۰ ـ زن در آیینه جلال و جمال، ص۱۶۸، آیهاللّه جوادی آملی، مرکز نشر اسراء، ۱۳۷۵ش.
۴۱ ـ جرعهای از کوثر، علیرضا سبحانینسب، ص۱۲۲، قم، ۱۳۷۵. به نقل از وسائل، ح۲۸۲۵.
۴۲ ـ تواریخ النبی و الآل، الشیخ محمدتقی تستری، ص۹۰.
۴۳ ـ منتهیالامال، حاج شیخ عباس قمی، ج۲، ص۱۷۴.
۴۴ ـ محدثات الشیعه، دکتر نهلا غروی نائینی، ص۲۴۰.
۴۵ ـ بحارالانوار، ج۵۲، ص۲۱۱، ح۵۸.
سلیم بن قیس شاگرد امام محمد باقر (ع)
تجلی عشق به ولایت
اشخاص زیادی ادعای پیروی، همراهی و محبت به اهلبیت علیهمالسلام را دارند اما مشقّات و سختیهای فراوان راه ولایت عدهای را از ادامه دادن سیر در این راه منصرف میسازد. عدهی کمی هم هستند که تحت هر شرایطی از پیروی اهلبیت علیهمالسلام دست برنمیدارند. میثم تمار، کمیل بن زیاد، عمروبن حمق خزاعی و سلیم بن قیس هلالی از این دستهاند.(۱)
اصل و نسب سلیم
نامش سلیم و پدرش قیس است. کنیهاش اباصادق(۲) و قبیلهاش بنیهلال بن عامر است. قبیله بنیهلال در جنوب شرقی مکه سکونت داشت. نسب این قبیله از طریق عدنان... و اسماعیل علیهالسلام به حضرت ابراهیم خلیل اللّه علیهالسلام میرسد. نسب پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله نیز از طریق عدنان... و اسماعیل علیهالسلام به ابراهیم خلیلاللّه علیهالسلام میرسد.(۳)
تولد
سلیم دوسال قبل از هجرت، در اطراف کوفه چشم به جهان گشود. او خردسالی خود را در کوفه سپری کرد. و از سواد خواندن و نوشتن برخوردار شد. او ۱۲ ساله بود که حضرت محمد صلیاللهعلیهوآله رحلت کرد.(۴)
صحابی ائمّه
سلیم از اصحاب امام علی، امام حسن، امام حسین و امام سجاد علیهمالسلام بود. وی فرزند خردسال امام سجاد علیهالسلام ، را نیز ملاقات کرد. عدهای او را از اصحاب امام باقر علیهالسلام شمردهاند.(۵)
سلیم در عصر حکومت عمر و عثمان
در ۱۷ سالگی وارد مدینه شد. او که از احادیث نبوی در شأن ومنزلت اهلبیت علیهمالسلام بیاطلاع نبود، وقتی با ورود به مدینه جدایی فاحش قرآن و عترت را مشاهده کرد، به سختی آزرده گشت و به دامان پاک امام علی علیهالسلام پناه برد و همراه و شیفته آن حضرت شد.(۶)
غاصبان خلافت نشر احادیث پیامبر صلیاللهعلیهوآله را که متممّ و مکمّل قرآن بود، به ضرر خود میدیدند. لذا نشر احادیث بعداز رحلت حضرت محمد صلیاللهعلیهوآله با عکس العمل شدید خلفا مواجه شد. اولین قدم را ابوبکر برداشت و ۵۰۰ حدیثی که جمع آوری کرده بود، آتش زد. خلیفه دوم شعارش این بود: قرآن ما را بس است. بدین ترتیب او نیز به شدت مانع از فعالیت محدثان شد. در زمان عثمان این فرهنگ زشت تثبیت شد و به اوج خود رسید. لذا محدثان و اصحاب پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله به زندان افتادند، شکنجه شدند و تبعید گشتند. عبداللّه بن مسعود، در جواب جوانی که سؤال کرد: ائمه چند نفرند؟ گفت: مدت هاست که کسی سؤالی از من نپرسیده است!
اولین کتاب شیعه
سلیم با ورود به مدینه و مشاهده جوّ حاکم، تألیف کتابش را آغاز کرد.بعضی کتاب سلیم را اولین کتاب اسلام دانستهاند. اما مسلم است که اولین کتاب مکتب شیعه، کتاب سلیم است. او احادیثش رامخفیانه جمع آوری میکرد.
شبهه
کتاب سلیم اولین کتاب شیعه نیست. زیرا مصحف حضرت فاطمه علیهاالسلام و تفسیر قرآن امیرمؤمنان علی علیهالسلام قبل از کتاب سلیم نوشته شده است.
جواب: منظور از اولین کتاب شیعه کتابی است که یکی از مردم عادی نوشته است، نه یکی از معصومین.(۷)
اساتید
سلیم ۲۳ سال از محضر بزرگترین معلم بشریت بعد از نبیاکرم صلیاللهعلیهوآله ، یعنی علی علیهالسلام استفاده کرد. او همچنین از محضر بزرگانی چون سلمان فارسی، ابوذر، جابربن عبداللّه انصاری، عبداللّه بن جعفرطیار، ابن عباس، عمار، براءبن عازب، ابوسعیدالخدری و... استفاده کرد.(۸)
شاگردان
شاگردان سلیم عبارتند از: ابان بن تغلب، ابان بن خلف، ابراهیم بن عثمان، ابراهیم بن عمر الیمانی، ابان بن ابیعیاش و...(۹)
احادیث سلیم
سلیم احادیث بسیاری را درفقه نقل کرده است. مسائل مهم زمان پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله نیز در کتاب سلیم آمده است. او حادثه بزرگ غدیر خم، احتضار پیامبراکرم صلیاللهعلیهوآله ، مانع شدن عدهای از وصیت آن حضرت، سقیفه و غصب خلافت را از زبان شاهدان نقل کرده است.
سلمان فارسی درسال ۱۶ ه .ق به مدائن رفت. سلیم برای نوشتن احادیث پیامبر صلیاللهعلیهوآله و حوادث عصر آن حضرت که سلمان به خاطر سپرده بود، بارها به مدائن سفر کرد.
سلیم در موسم حج با ابوذر به مکه رفت و خطبه آتشین ابوذر در کنار کعبه را نوشت. وی در سال ۳۴ ه .ق که ابوذر به ربذه تبعید شد، به آن جا سفر کرد تا احادیث بیشتری از صحابی رسول خدا بشنود.(۱۰)
از او نزدیک به ۸۵۰ روایت به دست ما رسیده است که بخشی از آنها در کتابش آمده است و بخش دیگری از احادیثش را دیگران نقل کرداند.(۱۱)
سلیم درزمان حکومت امام علی علیهالسلام
سلیم که جهاد علمی خودش را تا آن موقع به خوبی انجام داده بود، لباس رزم پوشید. در جنگ جمل، در خط مقدم سپاه امیرالمؤمنین علیهالسلام قرار گرفت و گوشه هایی از این جنگ را در کتابش نوشت.
سلیم در سالهای ۳۶ ـ ۳۸ ه .ق مکاتباتی که بین معاویه و امام علی علیهالسلام رد و بدل شد، را نوشت. او در جنگ نیز شرکت کرد و حوادث آن را نوشت.
او در ذکر وقایع سال ۳۸ ه .ق شهادت محمدبن ابیبکر را ذکر میکند و میگوید: در همین سال، طفلی را نزد امیرالمؤمنین علیهالسلام دیدم که سجاد علیهالسلام بود.
سلیم در سال ۴۰ ه .ق در جنگ نهروان شرکت جست. در رمضان همان سال بود که بزرگترین مصیبت عمر خویش را دید که شهادت حضرت علی علیهالسلام بود. او تا آخرین ساعات در کنار حضرت علی علیهالسلام ماند و وصیت امیرمؤمنان به فرزندش امام حسن علیهالسلام را نوشت.(۱۲)
سلیم در عصر سه امام دیگر
بعد از صلح امام حسن علیهالسلام معاویه تمام تلاش خود را در راستای ترویج روش خلفای سه گانه به کاربست و مانع نقل احادیث شد. معاویه علاوه برآن، به جعل احادیث کذب پرداخت و مانع روشن شدن حقایق گشت. سلیم بعد از شهادت حضرت علی علیهالسلام به جمع اصحاب امام حسن علیهالسلام پیوست و صلح امام حسن علیهالسلام با معاویه را نگاشت. امام حسن علیهالسلام بعد از صلح به مدینه رفت و او در کوفه ماند. او در سال ۵۰ ه .ق که معاویه از مردم مدینه، بخصوص از قیس بن سعدبن عباده بیعت میگرفت، به مدینه سفر کرد که سفرش با شهادت غریبانه و مظلومانه امام حسن علیهالسلام مصادف شد. اوبه خاطر جوّ مسموم جامعه تصمیم گرفت کتابش را از بین ببرد، اما بعد پشیمان شد.(۱۳)
بعد از شهادت امام حسن علیهالسلام او از اصحاب و یاران امام حسین علیهالسلام گشت. در سال ۵۸ ه .ق دو سال قبل از مرگ معاویه، با امام حسین علیهالسلام به حج رفته و خطبه آن حضرت را در «منی» نقل کرد. این سخنرانی اولین جرقه انقلاب امام حسین علیهالسلام بود.(۱۴)
از سرنوشت سلیم در جریان قیام امام حسین علیهالسلام و قیام مختار چیزی در دست نیست، اما مورخان احتمال زیاد میدهند که در آن سالها در زندانهای عبیداللّه بن زیاد اسیر بوده باشد.
سلیم بعداز خلاصی از زندان، به امام زین العابدین علیهالسلام پیوست و امام باقر علیهالسلام را که هفت سال یا بیشتر داشت، ملاقات کرد.(۱۵) او همچنان بین کوفه و مدینه در رفت و آمد بود، تا این که حجّاج در سال ۷۵ ه .ق از طرف عبدالملک به کوفه آمد و حاکم آن جا شد. حجاج فوراً سراغ سلیم را گرفت. سلیم که جان خود را در خطر دید، از کوفه گریخت و به طرف ایران آمد و در شهر نوبندجان فارس (نوبندگان ممسنی) به ابان بن ابیعیاش، که احتمالاً نسبتی با او داشت، پناه برد. ابان در آن زمان جوان ۱۴ سالهای بود که میتوانست قرآن بخواند. او از سلیم سؤالاتی راجع به حوادث صدر اسلام و جنگهای پیامبرگرامی اسلام صلیاللهعلیهوآله میپرسید و سلیم جوابش را میداد. بعد از مدتی که باهم کاملاً آشنا شدند، سلیم به ابان گفت: آنچه را دوست داشتم، در تو دیدم. لذا کتابم (با ارزشمندترین چیزی که دارم) را به تو میدهم، به شرط این که:
۱ ـ تا زندهام به کسی، چیزی نگویی.
۲ ـ بعد از مرگم، از این کتاب فقط برای شیعیان و محبان علی علیهالسلام حدیث بخوانی.
۳ ـ هرگاه احساس کردی حادثهای میخواهد برایت اتفاق بیفتد، کتاب را به یکی از شیعیان راستین علی علیهالسلام بدهی.
ابان شرایط را پذیرفت و سلیم یک بار از اول کتاب تا آخرش را خواند تا ابهامی باقی نماند. سپس کتاب را به ابان داد.(۱۶)
سرنوشت کتاب سلیم
ابان کتاب را از سلیم گرفت و به وصیتهای او عمل کرد و در حفظ آن کوشید. روایاتی را هم خودش بر صفحات کتاب افزود و یک ماه قبل از مرگش، در عالم رؤیا سلیم را درخواب دید که میگفت: ای ابان! تو چند روز دیگر خواهی مرد. درباره امانتی من از خدا بترس! مبادا آن کتاب ضایع شود و به آنچه به من قول دادهای، عمل نکنی؟! این کتاب را به دست یکی از شیعیان امیرالمؤمنین علی علیهالسلام بده و به قولت وفاکن.
ابان از خواب برخاست و طبق هر روز، بیرون رفت و عمربن اذینه را ملاقات کرد و کتاب را به او داد و یک ماه بعد در گذشت.
عمربن اذینه کتاب را در دسترس هفت نفر از صحابی معصومین علیهمالسلام از جمله: محمدبن بن ابیعمیر، حمادبن عیسی و... قرار داد، تا از روی آن بنویسند. این کتاب سلسله وار نقل شده، تا اکنون به دست ما رسیده است. از این کتاب ۱۰ نسخه در کتابخانههای ایران، عراق و هند موجود است. این کتاب سه بار مورد تحقیق علما قرار گرفت و مکرراً چاپ شد و همچنین سه بار به زبان فارسی مورد تحقیق قرار گرفت و بارها چاپ شد. یک بار نیز به زبان اردو ترجمه شد. از این کتاب بیش از ۱۳۵ نفر حدیث نقل کردهاند که نشانگر اعتبار فراوان آن است.(۱۷)
این کتاب به اسمهای مختلفی نام گذاری شده است. مشهورترین نامش «کتاب سلیم» است. «اسرار آل محمد علیهمالسلام » و «کتاب السقیفه» نامههای دیگر آن است.(۱۸)
سلیم و کتابش از دیدگاه معصومین علیهمالسلام
سلیم خطاب به امیرالمؤمنین علیهالسلام عرض کرد: از خدا بخواهید مرا در دنیا و آخرت از اولیای شما قرار دهد. آن حضرت فرمود: بارالها! سلیم را از اولیای ما قرار بده.
حضرت علی علیهالسلام به سلیم فرمود: ولایت ما که خداوند معرفت آن را به شما داده و بدین وسیله به شما منت گذارده است، خبره شدن در آن از شناخت طلا و نقره مشکلتر است. عده کمی از امت به آن معرفت دارند. پس خدا را شکرکن و آنچه به تو عطا کرده است، را با سپاسگزاری حفظ کن. خداوند ولایت ما را که تو داری، فقط به انتخاب شدگان از خلقش میدهد.(۱۹)
سلیم احادیثی را از کتابش برای امام حسن و امام حسین علیهماالسلام خواند که آنها در جواب فرمودند: این جا درست است و ما از پدرمان شنیدهایم.
ابان بن ابیعیاش میگوید: بعد از مرگ سلیم، به بصره رفتم وحسن بصری را دیدم. کتاب را مخفیانه به او نشان دادم. مقداری از کتاب را خواند و گفت: سلیم درست نوشته است، من هم این احادیث را از امیرالمؤمنین علیهالسلام شنیدهام. بعد از آن، به مکه و مدینه رفتم و به خدمت امام زین العابدین علیهالسلام رسیدم. ابوالطفیل و عمر بن امسلمه، دو نفر از صحابه رسول خدا صلیاللهعلیهوآله هم درحضورش بودند، سه روزمتوالی کتاب را به ابوالطفیل و عمربن ام سلمه دادم و آنها کتاب را نزد امام سجاد علیهالسلام خواندند. در پایان روز سوم، آن حضرت فرمود: سلیم راست گفته است و اینها احادیث ماست و به آنها علم داریم. ابوالطفیل و عمربن ام سلمه نیز گفتند: همه این احادیث را از زبان پیامبر صلیاللهعلیهوآله ، علی علیهالسلام و سلمان و... شنیدهایم.
ابان حدیثی از احادیث کتاب سلیم را برای امام باقر علیهالسلام و امام صادق علیهالسلام ، جداگانه خواند و هر دو امام فرمودند: سلیم راست گفته است.(۲۰)
امام صادق علیهالسلام در مورد کتاب سلیم میفرماید: اگر شیعیان ما کتاب سلیم را نداشته باشند، مثل این است که چیزی از احکام ما را نمیدانند. کتاب سلیم الفبای شیعه و سری از اسرار آل محمد است.(۲۱)
سلیم و کتابش از دیدگاه بزرگان
ابان بن ابیعیاش: هیچ کس را مثل او بزرگوار، متواضع و ناراحت از شهرت اسمی ندیدم. او پیرمردی متعبد و نورانی بود.(۲۲)
نجاشی: او از اصحاب حضرت علی علیهالسلام و صاحب کتاب مشهوری است.(۲۳)
شیخ طوسی: او هماره همراه حضرت علی علیهالسلام بود.(۲۴)
علی بن احمدالحقبقی: او از اصحاب خاص حضرت امیرالمؤمنین علیهالسلام بود.(۲۵)
علامه مامقانی: او از اصحاب حضرت علی علیهالسلام و از علمای مشهور عامه و خاصه است.
علامه حلی: او در فن خود مجتهد بود.(۲۶)
میرزا محمدباقر خوانساری: اواز یاران اهلبیت علیهمالسلام ، از کسانی بود که به ائمه عشق میورزیدند، از اصحاب خاص امیرمؤمنان علیهالسلام بود؛ نزد ائمه بینهایت محبوب بود و مکانی رفیع داشت و به منزله ارکان اربعه بود. او در دین خود محکم و استوار بود.(۲۷)
کشی: به صحت کتابش شهادت میدهم.(۲۸)
علامه امینی: او یکی از تابعین کبیر و کسی است که شیعه و غیر شیعه به او و کتابش استناد میکنند. او مورد اعتماد بزرگانی چون حکانی است.(۲۹)
نعمانی: کتاب سلیم اصلی از اصول است.(۳۰)
قاضی بدرالدین سبکی و ابن ندیم، از علمای بزرگ اهلسنت: کتاب سلیم اولین کتابی است که در شیعه پیدا شده است.(۳۱)
شیخ صدوق، کلینی، ابن بابویه، علامه مجلسی، شیخ بهائی، محدث نوری، شیخ مفید، شیخ حرعاملی، ابن شهرآشوب، طبرسی و... ضمن نقل حدیث، او را مورد اعتماد و ثقه میدانند.
چند گل از گلستان روایاتش
۱ ـ سلیم میگوید: به مقدادگفتم: بهترین فضیلتی که از پیامبر صلیاللهعلیهوآله راجع به علی علیهالسلام شنیدهای، بگو. مقداد گفت: از پیامبر صلیاللهعلیهوآله شنیدم که فرمود: «علی حاکم و قاضی این امت است. راه مستقیمی است که برای نجات از گمراهی میتوان به آن پناه برد و از کوردلی بیدار گشت. به وسیله او میتوان از ترس درامان بود و از مرگ (دل) به او پناه برد. و به وسیله او گناهان محو و ظلم و ستم دفع میشود. و رحمت میآید. او چشم بینای خدا و گوش شنوا و زبان گویای خدا در میان خلق خداست. او طناب قوی و محکم خداوندی است و ریسمان مورد اعتماد خداست که پاره شدن ندارد. او دژ خداوند است که هرکس وارد آن دژ شد، درامان است. علی وسیله هدایت خداوند و پل صراط در قیامت است. (همه اعمال با او سنجیده میشود.) هرکه او را بشناسد، به سوی بهشت و نجات راه پیدا میکند و هرکه او را انکار کند، با صورت به آتش میافتد.»(۳۲)
۲ ـ سلیم از ابن عباس نقل میکند: روزی پیامبر صلیاللهعلیهوآله درحضور جمعی، سرنوشت اهلبیت خود را میگفت؛ تا این که علی علیهالسلام درحالی که میگریست، از جا برخاست و فرمود: پدر و مادرم فدای تو! یا رسولاللّه! آیا شما نیز کشته میشوید؟
فرمود: «آری. من با زهر شهید میشوم و تو با شمشیر. محاسنت از خون سرت خضاب خواهد شد. پسرم، حسن با زهر و حسینم با شمشیر کشته خواهند شد. او را طغیانگر، فرزند طغیانگر و زناکار، فرزند زناکار خواهد کشت.(۳۳)
۳ ـ سلیم از امام علی علیهالسلام نقل میکند که فرمود: نفاق برچهار چیز استوار است:
۱ ـ هوسرانی۲ ـ تسامح
۳ ـ کینه توزی۴ ـ طمع(۳۴)
وفات
سلیم بعد از عمری تلاش و پیکار در میدانهای جنگ و فعالیت در عرصههای فرهنگی، در سال ۷۶ ه .ق در ۷۸ سالگی، در شهر نوبندجان فارس به دیار باقی شتافت و ظاهراً در همان جا به خاک سپرده شد.(۳۵)
عدهای از مورخان فوت او را در سال ۹۰ ه .ق میدانند.(۳۶)
________________________________
۱ ـ قهرمانان اسلام، ج ۱، ص ۱۵۲.
۲ ـ رجال نجاشی، ص ۸.
۳ ـ موسوعه قبائل العرب، ج ۲، ص ۳.
۴ ـ کتاب سلیم، ج ۱، ص ۴۴.
۵ ـ تنقیح المقال فیاحوال الرجال، ج ۲، ص ۵۲.
۶ ـ کتاب سلیم، ج ۱، ص ۴۶.
۷ ـ اسرار آل محمد(ص) ترجمه انصاری، ص ۲۸.
۸ ـ همان، ص ۴.
۹ ـ معجم رجال الحدیث، ج ۸، ص ۲۲۱.
۱۰ ـ کتاب سلیم، ج ۱، ص ۴۷.
۱۱ ـ معجم رجال الحدیث، ج ۸، ص ۲۲۱.
۱۲ ـ کتاب سلیم، ج ۱، ص ۴۷.
۱۳ ـ تنقیح المقال، ج ۲، ص ۵۲.
۱۴ و ۱۵ ـ الغدیر، ج ۱، ص ۱۹۸.
۱۶ ـ تنقیح المقال، ج ۲، ص ۵۳.
۱۷ ـ اسرار آل محمد(ص)، ص ۳۸.
۱۸ ـ الغدیر، ج ۱، ص ۸۱.
۱۹ ـ اسرار آل محمد، ص ۱۰.
۲۰ ـ رجال الکشی، ص ۱۰۴ و بحارالانوار، ج ۳۶، ص ۲۷۳.
۲۱ ـ تنقیح المقال، ج ۲، ص ۵۳.
۲۲ ـ رجال علامه حلی، ص ۸۳ و اسرار آل محمد(ص)، ص ۹.
۲۳ ـ رجال نجاشی، ص ۸.
۲۴ ـ رجال طوسی، ص ۹۱.
۲۵ ـ رجال علامه حلی، ص ۸۳.
۲۶ ـ تنقیح المقال، ج ۲، ص ۵۳.
۲۷ ـ روضات الجنات، ج ۴، ص ۶۶.
۲۸ ـ رجال علامه حلی، ص ۸۳ و رجال الکشی، ص ۱۰۴.
۲۹ ـ الغدیر، ج ۱، ص ۶۶.
۳۰ ـ تنقیح المقال، ج ۲، ص ۵۳.
۳۱ ـ اسرار آل محمد، ص ۹.
۳۲ ـ بحارالانوار، ج ۱۶، ص ۸۴ و اسرار آل محمد(ص)، ص ۲۴۰.
۳۳ و ۳۴ ـ اسرار آل محمد(ص)، ص ۲۲۲.
۳۵ ـ همان، ص ۲۹.
۳۶ ـ همان و الغدیر، ج ۱، ص ۸۱
سه تن از اصحاب ایرانی امام محمد باقر(علیه السلام)
سه تن از اصحاب ایرانی امام محمد باقر(علیه السلام)
ورود اسلام به ایران و گرایش ایرانیان به این دین مبین، یکی از مهم ترین حوادث تاریخی، برای ملت ایران است. گرچه اسلام با شتاب خیره کننده ای در ایران پیش رفت؛ ولی حاکمیت عقیدتی اسلام بسیار آرام و ریشه دار صورت پذیرفت و توجه اسلام به حق و عدالت اجتماعی از مهم ترین عوامل گرایش ایرانیان به اسلام بود.
ایرانیان پس از گرایش به اسلام، روح و معنی اسلام را در خاندان اهل بیت علیهم السلام یافتند و با خاطره شیرینی که از حکومت عدل حضرت علی علیه السلام داشتند، تحققّ عدالتِ اجتماعی را در مکتب فرزندان او یافتند. آنان با مشاهده سجایای اخلاقی، علمی، دینی، سادگی و بی آلایشی اهل بیت علیهم السلام و شیعیان آنان، به مکتب تشیّع گرایش پیدا کردند و برخی جزء اصحاب ائمّه اطهارعلیهم السلام شدند که به مرور زمان بر تعداد آنان افزوده شد.(۱)
امام محمدباقرعلیه السلام با تأسیس اوّلین دانشگاه اهل بیت علیهم السلام، شاگردان و اصحاب بسیاری را تربیت کرد و صدها فارغ التّحصیل در موضوع های گوناگون به جامعه عرضه نمود. شیخ الطّائفه (شیخ طوسی) در رجال خود، اصحاب و شاگردان امام محمد باقرعلیه السلام را ۴۶۲ مرد و دو زن دانسته (۲) که در میان آنان برخی از نظر اعتبار و وثاقت مورد اتّفاق اهل سنّت و امامیّه اند و برخی از فقیه ترین فقیهان صدر اسلام محسوب می شوند. در این میان عدّه ای از ایرانیان افتخار شاگردی و ملازمت با امام محمدباقرعلیه السلام را داشتند. گرچه نمی توان نام تمامی اصحاب ایرانی امام محمد باقرعلیه السلام را از منابع رجالی و روایی استخراج نمود؛ ولی سعی شده چند تن از یاران ایرانی امام پنجم را به طور مختصر معرّفی و خدمات آنها را ذکر نماییم.
حمّاد بن ابی سلیمان
ابو اسماعیل حمّاد بن ابی سلیمان از ایرانیان مقیم کوفه است. پدرش فرمانروای اصفهان بود که در جریان فتح آن شهر در زمان خلیفه دوم به دست ابو موسی اشعری به همراه خانواده اسیر شد و سپس در حضور خلیفه دوم، اسلام آورد. وی از جمله ده موالی بود که معاویه در جریان جنگ صفّین به ابوموسی اشعری بخشید و ابوموسی او را به پسرش ابراهیم داد و ابراهیم او را آزاد کرد و سپس پدر حمّاد در کوفه ساکن گشت.(۳)
ابوسلیمان در کوفه به زندگی جدید خود پرداخت و فرزندش را به تحصیل علم و دانش گمارد؛ به طوری که حمّاد در زمره دانش آموختگان مشهور کوفه قرار گرفت.
حمّاد پس از کسب علوم مقدّماتی وارد دانشگاه امام باقر و امام جعفر صادق علیهما السلام شد(۴) و به حدّی در کسب دانش پیش رفت که دانشمندان اسلامی از وی به عنوان امام، مجتهد، فقیه، جواد و کریم یاد کرده اند و او را به کثرت حدیث توصیف نموده اند.
ابن سعد از حمّاد بن زید نقل می کند: حمّاد بن ابی سلیمان به بصره مسافرت کرد. پس از بازگشت، از وی پرسیدند: بصریان را چگونه یافتی؟ گفت: آنان شاخه ای از اهل شام هستند که در نزدیکی ما فرود آمده اند. حمّاد بن زید می افزاید: یعنی آنان درباره علی علیه السلام چون ما نیستند.
سید محمد امین این گفتار حمّاد را نشانه تشیّع او می داند؛ به جهت اینکه بصریان از امیرمؤمنان علیه السلام روی گردان و اهل کوفه، شیعه آن حضرت بودند.(۵)
حمّاد پس از خدمات زیادی که در طول عمر خود انجام داد، در سال ۱۲۰ ق. و در کهولت سن وفات یافت.(۶)
داوود بن ابی هند سرخسی
داوود بن ابی عذافر قشیری سرخسی، اصالتاً خراسانی و اهل سرخس است. ذهبی زادگاه وی را شهر مرو می داند و چون داوود مدّتی در بصره اقامت داشته به بصری نیز شهرت یافته است.(۷)
نام پدرش دینار بن عذافر، معروف به ابی هند است. داوود چون پدرش مولای زنی از قشیری ها بود، به این جهت به قشیری نیز شهرت دارد.
داوود از طریق خیّاطی یا فروش خز، گذران زندگی می کرد و در کنار آن به تحصیل علم و دانش نیز می پرداخت. او از اصحاب ایرانی امام محمد باقرعلیه السلام است.(۸) مامقانی اظهار می دارد که وی باید امامی مذهب باشد که صاحب الذّریعه و اعیان الشّیعه به امامی بودن و تشیّع او تصریح کرده اند.(۹)
داوود در علم تفسیر از علمای مشهور عصر بود. او تفسیری داشت معروف به تفسیر ابن ابی هند(۱۰) که اثری از آن نمانده است. علاوه بر آن، او فقیهی کامل بود که از دوران جوانی در زمان حسن بصری فتوا می داد. حماد بن زید می گوید: در فقه احدی را برتر از داوود ندیدم.(۱۱) علمای اهل سنّت داوود را از راویان موثّق به شمار می آورند و علاّمه امینی وی را فردی دانسته است که همگان در ثقه بودنش اتّفاق نظر دارند.(۱۲)
داوود علاوه بر شهرت علمی، در زهد و تقوا نیز شهره بود. او چهل سال پنهان از دیگران، روزه گرفت؛ بدین ترتیب که به هنگام خروج از خانه، با تظاهر به نداشتن روزه، غذای خود را بر می داشت و به دنبال کسب روزی بیرون می رفت؛ ولی در بین راه، آن را به فقرا می داد و شب هنگام به خانه برمی گشت و افطار می کرد.
یکی از کارهای او، نصیحت به جوانان است. محمد بن ابی عدی در حکایتی از دوران جوانی خود می گوید: روزی داوود به ما رو کرد و گفت: ای جوان ها! برایتان از مطلبی خبر می دهم که شاید برای برخی مفید باشد. خردسال که بودم به بازار می رفتم و هنگامی که آهنگ بازگشت به منزل می نمودم، با خود شرط می کردم که تا رسیدن به فلان مکان، ذکر خدای تعالی بگویم و چون به آن مکان می رسیدم تا مکان بعدی همین کار را تکرار می کردم تا آنکه به منزل می رسیدم.(۱۳)
مرگ داوود در سال ۱۴۰ ق. در راه مکّه اتّفاق افتاد.
محمّد بن اسحاق
محمّد بن اسحاق بن یسار بن خیار (ابوعبدالله) از موالیانی است که پدرانش مسیحی بودند و یسار بن خیار یا یسیار بن کوتان از مسیحیانی بود که در «نُفیره»، روستایی در حوالی عین التّمر زندگی می کردند و این منطقه، جزء ایران و از نواحی تابعه عصر ساسانی بود. خالد بن ولید پس از فتح این نواحی، یسار را همراه چهل تن دیگر به اسارت گرفت و به مدینه برد. یسار پس از ورود به مدینه، مولای قیس بن مخرمه شد.(۱۴)
یسار، سه پسر به نام های: اسحاق، موسی و عبدالرّحمن داشت که هر سه از محدّثان و راویان حدیث بودند. اسحاق با دختر یکی از موالی ازدواج کرد که حاصل آن، سه پسر و یکی از آنها محمد بود.
محمد در سال ۸۰ یا ۸۵ ق. در مدینه متولّد شد(۱۵) و دوران کودکی و نوجوانی را در این شهر که مرکز عمده حدیثی بود، گذراند. وی سپس در ۳۰ سالگی برای بهره گیری از اخبار سیره نویسان، به مصر رفت و پس از پیروزی عباسیان بر امویان، به عراق آمد و مدتی در کوفه و ری اقامت گزید. در زمان خلافت منصور، کتاب معروف خود مغازی را تألیف کرد و در میان مردم کوفه و سایر مناطق منتشر ساخت. کتاب سیره او اوّلین سیره نسبتاً جامعی است که به دلیل نظمِ منطقی موجود در آن، به عنوان نخستین کار اصیل در این زمینه شناخته شده است.
محمد بن اسحاق، محدّث و اوّلین سیره نویسی است که زندگانی پیامبراکرم صلی الله علیه وآله وسلم را به رشته نگارش در آورده است. شیخ طوسی و برقی او را در شمار اصحاب امام باقر و امام صادق علیهما السلام نام برده اند(۱۶) و برقی پدرش اسحاق را نیز از اصحاب امام باقرعلیه السلام دانسته است.(۱۷)
ابن اسحاق، زمانی که در مدینه بود، به شیعه بودن متهم شد و چون در کتابش، روایات «وانذر عشیرتک»، «حدیث غدیر»(۱۸)، حدیث بلند «الجنان والنوق» را از امام باقرعلیه السلام (۱۹) و دیگر احادیث را در اثبات خلافت علی علیه السلام نقل نمود، به تشیّع متّهم شد و حتّی علمای اهل سنّت - از جمله خطیب بغدادی - او را به تشیّع متّهم کردند.(۲۰)
شیخ طوسی و کشّی او را از دوستداران و عاشقان اهل بیت علیهم السلام می دانند.
ابن اسحاق، حافظه بسیار قوی داشته و احادیث زیادی را حفظ بوده است و به خاطر حافظه بی مانند، او را «امیرالمحدّثین» خوانده اند. او با نوشتن سیره یا مغازی، سنّت و احادیث پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم را حفظ و در اختیار مسلمانان قرار داد. وی برای جمع آوری اخبار، به بصره، کوفه، مصر، بغداد، و ری سفرهای طولانی نمود. به جز کتاب مغازی یا سیره، چند کتاب به او منسوب است. از جمله: الفتوح، سیرالعرب، اخبار صفّین و حدیث المعراج و الاسراء.(۲۱)
محمد بن اسحاق عاقبت در سال ۱۵۱ ق. در بغداد در گذشت و در مقابر خیزران دفن گردید.
__________________________
۱.خدمات متقابل اسلام وایران،مرتضی مطهّری،ص ۱۱۲.
۲. رجال طوسی، محمد بن حسن طوسی، اسلامی، قم، ۱۴۱۵ ش.
۳. راویان مشترک،حسن عزیزی،پرویزرستگار،یوسف بیات،دفترتبلیغات اسلامی قم،۱۳۸۱ش،ج ۱،ص ۲۶۲.
۴. رجال طوسی، ص ۱۱۶ و ۱۷۲.
۵. اعیان الشیعه، سید محسن امین، ج ۶، ص ۲۲۳.
۶. تاریخ خلیفه، خلیفه بن خیاط العصفری، دارالفکر، بیروت، ۱۴۱۴ ق، ص ۲۷۵.
۷. رجال طوسی،ص ۱۲۰؛معجم الرجال،ج ۲،ص ۲۷۹.
۸. رجال طوسی، ص ۱۲۰.
۹. الذریعه، آقا بزرگ تهرانی، اسماعیلیان، قم ۱۴۱۸ ق، ج ۴، ص ۲۴۰؛ اعیان الشیعه، ج ۶، ص ۳۶۶.
۱۰. فهرست ابن ندیم، ص ۳۶.
۱۱. راویان مشترک، ج ۱، ص ۳۰۰.
۱۲.الغدیر،علامه عبدالحسین امینی،ترجمه زین العابدین قربانی، بنیاد بعثت، تهران ۱۳۶۲ ق، ج ۸،ص ۳۱۸.
۱۳. راویان مشترک، ج ۱، ص ۳۱۸.
۱۴. فتوح البلدان، ابی الحسن بلاذری، دارالکتب العلمیه، بیروت، ۱۹۷۹ م، ص ۲۴۸.
۱۵. سیر الاعلام النبلاء، ذهبی، ج ۷، ص ۳۴؛ دایرهالمعارف بزرگ اسلامی، مرکز دایرهالمعارف بزرگ اسلامی، تهران، ۱۳۷۴ ش ،ج ۳، ص ۵.
۱۶. رجال طوسی، ص ۲۸۱ و ۳۱۱.
۱۷. رجال برقی، ابوجعفر احمد بن محمد بن خالد، القیوم، قم، ۱۴۱۹ ق، ص ۱۰ و ۲۰.
۱۸. الغدیر، ج ۱، ص ۷۵.
۱۹. این حدیث شامل پاسخ حضرت پیامبر(ص) به پرسشی از آیه شریفه یوم نحشرالمتقین(مریم / ۸۵) خطاب به علی(ع) است.
۲۰. تاریخ بغداد،ابن بکراحمدبن علی خطیب بغدادی، دارالکتب علمیه، بیروت، ۱۴۱۷ ق، ج ۱،ص ۲۲۴.
۲۱. دایرهالمعارف بزرگ اسلامی، ج ۳، ص ۹.
داستان مسابقه تیراندازی امام باقر (ع)
داستان مسابقه تیراندازی
امام صادق (ع) میفرماید:
در یکی از سالها که هشام بن عبد الملک برای انجام مراسم حج به مکه آمده بود، امام باقر (ع) نیز در مکه حضور داشت.
در آن سفر امام باقر (ع) برای مردم سخنرانی کرد و از جمله سخنان آن حضرت چنین بود:
سپاس مخصوص خداوندی است که محمد (ص) را به پیامبری مبعوث کرد و ما ـ خاندان نبوت ـ را به وسیله او کرامت بخشید.ما برگزیدگان خدا بر خلق اوییم و انتخاب شده از میان بندگان وی هستیم و ما خلفای الهی میباشیم.پس آن کس که از ما پیروی کند، سعادتمند است و کسی که ما را دشمن بدارد و با ما مخالفت کند، شقی و نگونبخت خواهد بود.
این سخنان به هشام گزارش شد و زمینه خشم شدید او را فراهم آورد، اما در چنان شرایطی صلاح ندید که متعرض امام باقر (ع) شود.زمانی که به دمشق بازگشت و ما هم به مدینه بازگشتیم، به وسیله نامه از کارگزار خویش در مدینه خواست تا من و پدرم (محمد بن علی علیه السلام) را به دمشق بفرستد.
زمانی که وارد دمشق شدیم هشام تا سه روز اجازه نمیداد که نزد او برویم.تا این که سرانجام، روزچهارم به ما اجازه ورود داد.وقتی که ما در آستانه ورود قرار داشتیم، هشام ـ که نفرین خدا بر او باد ـ به اطرافیانش دستور داده بود تا پس از او، هر یک به امام باقر (ع) ناسزا بگویند و وی را سرزنش کنند!
امام باقر (ع) وارد محفل هشام شد، و بدون این که توجه خاصی به هشام داشته باشد و احترام ویژهای برای او قایل شود، در جملهای عام که شامل همه اهل مجلس میشد گفت: السلام علیکم، سپس بدون اجازه خواستن از هشام، در مکان مناسب بر زمین نشست.
هشام بشدت خشمگین مینمود، زیرا اولا به شخص او سلام ویژهای که به خلفا داده میشد، داده نشد، و ثانیا امام باقر (ع) برای نشستن از او اجازه نخواست! هشام گفت: ای محمد بن علی! همواره یک نفر از شما خاندان، وحدت مسلمانان را شکسته و میشکند و مردم را به سوی خود فرا میخواند و از روی سفاهت و جهل، گمان دارد که امام است.
هشام شروع به سرزنش کرد و چون او ساکت شد، یکایک مجلسیان او، سخنان توهین آمیز و نیش آلود او را پی گرفتند.چون سخنانشان پایان یافت، امام باقر از مکانی که نشسته بود برخاست و ایستاده چنین سخن گفت: ای مردم به کدامین سو می روید! و شما را به کجا میبرند! خداوند نسل پیشین شما را به وسیله ما خاندان هدایت کرد و نسلهای آینده شما نیز باید به وسیله ما راه یابند.اگر شما پادشاهی زود گذر دنیا را دارید، ما در آینده فرمانروایی خواهیم داشت.پس از فرمانروایی ما، هیچ حاکمیتی و پادشاهی نیست، زیرا ما اهل فرجامیم و خداوند فرموده است: «و العاقبه للمتقین» .
سخن که بدین جا انجامید، هشام دستور داد تا پدرم امام باقر را به زندان ببرند و محبوس سازند.اما امام در زندان ساکت نبود و زندانیان را مورد انذار و بیدار باش قرار داده، مطالب بایسته را با ایشان در میان میگذاشت، به گونهای که همگان به او دلبسته شدند .
زندانبان از این جریان بر آشفت و وقایع را به هشام گزارش کرد.
هشام دستور داد تا امام را از زندان رها سازند و نزد او بفرستند.
امام صادق (ع) میفرماید: در این ماجرا من همراه پدرم وارد دربار هشام شدیم، او بر تخت نشسته بود و درباریان و ارتشیانش با سلاح ایستاده بودند.
تابلو هدف را در برابر جمع نصب کرده و بزرگان قوم مشغول هدف گیری و تیر اندازی بودند .
با ورود ما به آن جمع ـ در حالی که پدرم جلوتر حرکت میکرد و من پشت سر وی بودم ـ نگاه هشام به پدرم افتاد و گفت: ای محمد! تو هم با بزرگان قوم من وارد مسابقه شو و تیر اندازی کن.
امام باقر فرمود: من دیگر سنم از این کارها گذشته است، اگر صلاح بدانی من معاف باشم .هشام گفت: به حق کسی که ما را با دینش عزت بخشید و محمد (ص) را مبعوثکرد تو را معاف نخواهم داشت.سپس به یکی از بزرگان بنی امیه اشاره کرد تا کمانش را به پدرم بدهد.
پدرم کمان را گرفت.تیری در چله کمان نهاد و نشانه گرفت و رها کرد، تیر در نقطه وسط هدف نشست، پدرم تیر دوم را نشانه گرفت، تیر دوم در وسط تیر اول فرود آمد و همین طور تا نه تیر...!
هشام بشدت مضطرب شده بود و قرار نداشت و نمیتوانست خویشتنداری کند.تا این که گفت: ای ابو جعفر! تو میگفتی که سنت از این کارها گذشته! در حالی که تو قهرمان تیر اندازان عرب و عجم هستی.
این سخن را گفت، ولی بسرعت از گفته خویش پشیمان شد.
هشام سعی داشت که خود را به عواقب ریختن خون پدرم گرفتار نسازد، (زیرا دریافته بود که کشتن اهل بیت بهای سنگینی برای حکومتها داشته است) .
هشام به زمین خیره شده بود در حالی که من و پدرم در مقابلش ایستاده بودیم.ایستادن ما به طول انجامید و پدرم خشمگین شد، هشام از نگاههای غضبآلود پدرم به آسمان، شدت خشم او را دریافت و گفت: ای محمد! نزدیکتر بیا...پدرم به طرف تخت او رفت، من هم همراه پدرم بودم.
هشام از جای برخاست و با پدرم معانقه کرد و او را در سمت راست خود جا داد.سپس با من معانقه کرد و من هم سمت راست پدرم نشستم.
هشام با تمام توجه مشغول گفتگو با پدرم شد و گفت: ای محمد! قریش همواره بر عرب و عجم پیشوایی خواهد داشت، تا زمانی که چون تویی در میان قریش باشد.
براستی چه نیک تیر میاندازی.
چه مدت تمرین کردهای تا چنین مهارتی به دست آوردهای؟
پدرم گفت: میدانی که مردم مدینه در کار تیر اندازی دستی دارند.من هم در دوره جوانی گاهی تیر اندازی داشتهام، اما مدتهاست که ترک کردهام.و از آن پس، این نخستین بار بود که در حضور تو تیر انداختم.
هشام گفت: هرگز مانند کار تو را از کسی ندیده بودم و گمان نمیکنم روی زمین کسی بتواند این گونه تیر اندازی کند.آیا جعفر هم میتواند همین گونه هدف بگیرد؟
امام باقر (ع) فرمود: ما کمالها و حقایق دین را به ارث میبریم، همان دین کاملیکه خداوند درباره آن فرموده است:
«الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دینا» (۱)
امروز دینتان را کامل کردم و نعمت را بر شما تمام ساختم و اسلام را به عنوان دین برایتان رضا دادم.و زمین هیچگاه خالی از انسان کامل نخواهد بود.
هشام با شنیدن این سخنان، چهرهاش سرخ و حالش دگرگون شد و سؤالها و اشکالهای متعددی را مطرح کرد و امام هم به هر یک پاسخ داد...
___________________
۱ ـ مائده/ .۳
امام محمد باقر (ع) و مطالبی پیرامون عصر ظهور امام زمان (عج)
این آگاهیها و اطلاعرسانی آن ستارگان هدایت موجب شده است که اهل ایمان و منتظران حکومت عدل حضرت مهدی علیهالسلام بیش از پیش امیدوار و دلبسته آن عصر گشته، نسلهای بعدی را نیز با این فرهنگ مأنوس کنند.
دلدادگان فرهنگ انتظار با همه مشکلات و گرفتاریهایی که دشمنان برایشان فراهم میآورند، هرگز امید به رسیدن آن روز دیدنی و لذتبخش را از دست نمیدهند، بلکه شوق و عشقشان بیشتر میشود و زیر لب زمزمه میکنند:
چه خوش باشد که بعد از انتظاری به امیدی رسد امیدواری
سخن از خصوصیات انقلاب جهانی آن یار سفر کرده، زمانی شیرینتر میشود که امامان معصوم علیهمالسلام ویژگیها و نشانههای عصر ظهور حضرت قائم آل محمد صلیاللهعلیهوآله را برایمان توصیف کنند و بذر امید و آرزوی استقرار دولت کریمه امام زمان علیهالسلام را در دلهای به انتظار نشستهمان شکوفا گردانند تا رایحه دلانگیز دوران ظهور در روح و جسم انسانهایِ خسته از ظلم و ناعدالتی و فتنه و فساد، حیاتی تازه ببخشد.
اگر آن نائب رحمان ز درم بازآید *** عمر بگذشته به پیرانه سرم بازآید
دارم امید خدایا که کنی تأخیری *** در اجل تا به سرم تاج سرم بازآید
گر نثار قدم مهدی هادی نکنم *** گوهر جان به چه کار دگرم بازآید
آنکه فرق سر من خاک کف پای وی است *** پادشاهی کنم ار او به سرم بازآید
کوس نو دولتی از بام سعادت بزنم *** گر ببینم که شه دین ز درم بازآید
میروم در طلبش کوی به کو دشت به دشت *** شخصم ار باز نیاید خبرم بازآید
«فیض» نومید مشو در غم هجران و منال *** شاید ار بشنود آه سحرم، بازآید
منتظران مژده باد
امام باقر علیهالسلام در گفتاری امیدآفرین و نشاطبخش به منتظران حقیقی آن حضرت مژده میدهد که «یَأْتِی عَلَی النّاسِ زَمانٌ یَغِیبُ عَنْهُمْ اِمامُهُمْ فَیاطُوبی لِلثّابِتِینَ عَلی اَمْرِنا فِی ذلِکَ الزَّمانِ اِنَّ اَدْنی ما یَکُونُ لَهُمْ مِنَ الثّوابِ اَنْ یُنادِیَهُمُ الْبارِیءُ عَزَّ وَجَلَّ عِبادِی آمَنْتُمْ بِسِرّی وَصَدَّقْتُمْ بِغَیْبی فَأَبْشِرُوا بِحُسْنِ الثَّوابِ مِنّی؛(۱) بر مردم زمانی میآید که امامشان از منظر آنان غایب میشود. خوشا به حال آنانکه در آن زمان در امر [ولایت] ما اهل بیت ثابتقدم و استوار بمانند! کمترین پاداشی که به آنان میرسد، این است که خدای متعال خطابشان میکند و میفرماید: بندگان من! شما به حجت پنهان من ایمان آوردید و غیب مرا تصدیق کردید. پس بر شما مژده باد که بهترین پاداش من در انتظارتان است.»
آنگاه امام باقر علیهالسلام ادامه داد: «خداوند متعال به خاطر ارجگذاری از چنین منتظران راستینی به آنان میفرماید: شما مردان و زنان، بندگان حقیقی من هستید. رفتار نیک و شایستهتان را میپذیرم و از کردار ناپسندتان عفو میکنم و به خاطر شما سایر گنهکاران را میآمرزم و بندگانم را به خاطر شما با باران رحمت خود سیراب و از آنان بلا را دفع میکنم. ای عزیزترین بندگان من! اگر شما نبودید، عذاب دردناک خود را به مردم نافرمان نازل میکردم.»(۲)
یاران وفادار
پیشوای پنجم علیهالسلام در توصیف یاران حضرت مهدی علیهالسلام که در زمان غیبت، خود را برای شرکت در قیام جهانی آن حضرت آماده میکنند، به ابو خالد کابلی فرمود: «من به گروهی مینگرم که در آستانه ظهور از طرف مشرق زمین به پا میخیزند. آنان به دنبال طلب حق و ایجاد حکومت الهی تلاش میکنند. بارها از متولیان حکومت اجراء حق را خواستار میشوند، امّا با بیاعتنایی مسئولین مواجه میشوند. وقتی که وضع را چنین ببینند، شمشیرهای خود را به دوش مینهند و با اقتدار و قاطعیت تمام در انجام خواستهشان اصرار میورزند تا اینکه سردمداران حکومت نمیپذیرند و آن حق طلبانِ ثابت قدم، ناگزیر به قیام و انقلاب میگردند و کسی نمیتواند جلوگیرشان شود. این حقجویان وقتی که حکومت را به دست گرفتند، آن را به غیر از صاحب الامر علیهالسلام به کس دیگری نمیسپارند. کشتههای اینها همه از شهیدان راه حق محسوب میشوند.»
در اینجا امام باقر علیهالسلام به ابو خالد کابلی جملهای زیبا فرمود که میتواند نصب العین همه منتظران لحظات ظهور باشد.
آن حضرت فرمود: «اَما اِنِّی لَوْ اَدْرَکْتُ ذلِکَ لاَءَسْتَبْقَیْتُ نَفْسی لِصاحِبِ هذَا الاْءَمْرِ؛(۳) مطمئنا بدان! اگر من آن روزگاران را درک کنم، جانم را برای فداکاری در رکاب حضرت صاحب الامر علیهالسلام تقدیم میدارم.»
امام پنجم علیهالسلام در مورد استقامت و استواری یاران حضرت مهدی علیهالسلام به آیهای از قرآن استناد کرد و در تفسیر آیه «فَاِذا جاءَ وَعْدُ اُوْلهُما بَعَثْنا عَلَیْکُمَ عِبادا لَنا اُولی بَأْسٍ شَدِیدٍ فَجاسُوا خِلالَ الدِّیارِ وَکانَ وَعْدا مَفْعُولاً»؛(۴) «هنگامی که نخستین وعده فرا رسد، گروهی از بندگان پیکارجویِ خود را بر ضد شما برمیانگیزیم [تا شما را سخت درهم کوبند و برای به دست آوردن مجرمان [خانهها را جستجو میکنند و این وعدهای است قطعی.» فرمود: «این بندگان پیکارجو و مقاوم که به طرفداری از حق به پا میخیزند، همان حضرت قائم و یاران وفادار او هستند.»(۵)
چشم به راه ظهور
از منظر امام باقر علیهالسلام در عصر غیبت، چشم به راه ظهور حضرت مهدی علیهالسلام بودن و انتظار حکومت آل محمد صلیاللهعلیهوآله را کشیدن از عبادات شایسته و برتر محسوب میشود. آن گرامی به نقل از وجود مقدس رسول اکرم صلیاللهعلیهوآله فرمود: «اَفْضَلُ الْعِبادَهِ انْتِظارُ الْفَرَجِ؛(۶) انتظار [پیروزی و] فرج [آل محمد صلیاللهعلیهوآله ] از برترین عبادات محسوب میشود.»
جهان در آستانه ظهور
در آستانه ظهور حضرت مهدی علیهالسلام اوضاع جهان به بدترین وضع خود میرسد و ظلم و ناعدالتی، تبعیض، تضییع حقوق دیگران به بدترین وضع خود تبدیل شده و مردم از هر کس و حکومتی ناامید گردیده، به دنبال روزنه امید و ندای عدالتی میگردند که آنان را از آن منجلاب ستم و از چنگال زورمداران و مستکبران نجات بخشد. مردم چنان از دست دروغگویان فتنهانگیز و فرصت طلب به تنگ میآیند که شب و روز آرزوی قیام منادی عدالت را در سر میپرورانند. حضرت امام باقر علیهالسلام فضای تاریک جهان قبل از ظهور را اینگونه بیان میکند: «لا یَقُومُ الْقائِمُ اِلاّ عَلی خَوْفٍ شَدیدٍ مِنَ النّاسِ وَزَلازِلَ وَفِتْنَهٍ وَبَلاءٍ یُصیبُ النّاسَ وَطاعُونٍ قَبْلَ ذلِکَ وَسَیْفٍ قاطِعٍ بَیْنَ الْعَرَبِ وَاخْتِلافٍ شَدیدٍ بَیْنَ النّاسِ وَتشْتیتٍ فی دینِهِمْ وَتَغْییرٍ فی حالِهِمْ حَتّی یَتَمَنَّی الْمُتَمَنّی الْمَوْتَ صَباحا وَمَساءً مِنْ عِظَمِ ما یَری مِنْ کَلْبِ النّاسِ وَاَکْلِ بَعْضِهِمْ بَعْضا؛(۷) حضرت قائم علیهالسلام قیام نمیکند، مگر در حال ترس شدید مردم و زلزلهها و فتنه و بلایی که بر مردم فرا رسد و قبل از آن، گرفتار طاعون میشوند. آنگاه شمشیر برنده میان اعراب حاکم میشود و اختلاف میان مردم و تفرقه در دین و دگرگونی احوالشان به اوج میرسد؛ بهگونهای که هر کس بر اثر مشاهده درندهخویی و گزندگیای که در میان برخی از مردم نسبت به بعضی دیگر به وجود میآید، صبح و شام آرزوی مرگ میکند.» امام آنگاه افزود: «وقتی که یأس و ناامیدی تمام مردم را فرا گرفت و دیگر از هر جهت خود را در بنبست احساس کردند، امام غائب علیهالسلام قیام میکند.»
اقتدار حضرت مهدی علیهالسلام
برای اجراء عدالت و گسترش مساوات در جامعه اسلامی لازم است که موانع عدالت را از میان برداشت و راه آن را هموار کرد؛ زیرا اصحاب زر و زور و تزویر و کسانی که از درهم ریختگی جامعه در راه ترویج فساد و انحراف بهره میبرند، هرگز از عدالت و برنامههای عادلانه راضی نخواهند بود و با توسل به هر شیوهای در مسیر احقاق حقوق مردم سنگاندازی خواهند کرد. بنابراین، یکی از مهمترین ویژگیهای زمامداران عادل قاطعیت و صلابت در مقابله با دشمنان داخلی و خارجی است. امام زمان علیهالسلام نیز با اقتدار کامل مخالفین اسلام و دشمنان عدالت را سرکوب خواهد کرد. امام باقر علیهالسلام میفرماید: «لَیْسَ شَأْنُهُ اِلاّ بِالسَّیْفِ؛(۸) آن حضرت [در سرکوب دشمنان قسم خوردهاش[ فقط شمشیر را میشناسد.»
او در قاطعیت همانند جدّش رسول خدا صلیاللهعلیهوآله عمل خواهد کرد و به خیانتکاران، کافران و عوامل داخلی دشمن اجازه هیچگونه توطئهای نخواهد داد.
حضرت باقر علیهالسلام درباره شباهت حضرت مهدی علیهالسلام به پیامبران الهی مطالبی فرموده و درباره تشابه حضرت خاتم الاوصیاء به حضرت پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله فرموده است: «وَاَمّا مِنْ مُحَمَّدٍ صلیاللهعلیهوآله فَالْقِیامُ بِالسَّیْفِ وَتَبْیینُ آثارِهِ ثُمَّ یَضَعُ سَیْفَهُ عَلی عاتِقِهِ ثَمانِیَهَ اَشْهُرٍ فَلا یَزالُ یَقْتُلُ اَعْداءَ اللّهِ حَتّی یَرْضَی اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ؛(۹) و امّا [شباهت حضرت مهدی علیهالسلام ] به پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله قیام با شمشیر است [که دشمنان لجوج را از میان برمیدارد] و آثار آن حضرت را آشکار میکند. آنگاه هشت ماه به صورت مسلّح و آماده به سر میبرد و همواره با دشمنان خدا مبارزه میکند تا اینکه خداوند راضی شود.»
بانوان در دولت مهدوی
بدون تردید بانوانِ شایسته و متعهد در دولت آن حضرت جایگاه ارزشمندی دارند. نقش زن در آن زمان همانند زنان صدر اسلام، فراخور حال آنان و نسبت به موقعیت ویژهشان خواهد بود؛ یعنی همان رسالتی که یک زن مسلمان طبق آیین اسلام به دوش گرفته است، در عصر ظهور نیز به آن پایبند خواهد بود. آنچه از روایات برمیآید، آن است که عدهای از کارگزاران آن حضرت از بانوان ارجمند هستند. جابر بن یزید جعفی از یاران نزدیک امام محمد باقر علیهالسلام به نقل از آن حضرت فرمود: «وَیَجِیءُ وَاللّهِ ثَلاثُ مِائَهٍ وَبِضْعَهَ عَشَرَ رَجُلاً فیهِمْ خَمْسُونَ امْرَأَهً یَجْتَمِعُونَ بِمَکَّهَ عَلی غَیْرِ میعادٍ؛(۱۰) به خدا سوگند! ۳۱۳ نفر یاران مهدی علیهالسلام میآیند که پنجاه نفر از آنان زن میباشند و بدون هیچگونه وعده قبلی در شهر مکه گرد هم جمع میشوند.»
روایت دیگری در این زمینه از ام سلمه، همسر رسول خدا صلیاللهعلیهوآله از طریق اهل سنت نقل شده است که پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله در آن گفتار با اشاره به عصر ظهور و اجتماع یاران حضرت مهدی علیهالسلام در اطراف آن حضرت میفرماید: «یَعُوذُ عائِذٌ فِی الْحَرَمِ فَیَجْتَمِعُ النّاسُ اِلَیْهِ کَالطَیْرِ الْوارِدِ الْمُتَفَرِّقَهِ حَتّی یَجْتَمِعَ اِلَیْهِ ثَلاثُ مِائَهٍ وَاَرْبَعَهَ عَشَرَ رَجُلاً فِیهِ نِسْوَهٌ...؛ [در زمان ظهور[ پناهخواهی به حرم خداوند در مکه پناهنده میشود. مردم همانند کبوتران از هر سو به جانب ا و رو میآورند تا اینکه سیصد و چهارده نفر که عدهای از آنان زن هستند، دور او را میگیرند.» و ادامه داد: «و از همانجا خروج میکنند و بر تمام ستمگران و اعوان و انصارشان پیروز میگردند و عدل را آنچنان در روی زمین برقرار میسازند که زندگان آرزو میکنند که ای کاش مردههایشان نیز از طعم آن عدالت میچشیدند!»(۱۱)
مخالفین دولت مهدوی
سران جبهه باطل معمولاً افرادی خودخواه، متکبر، صاحب صفات ناپسند انسانی هستند که در مقابل حق خودنمایی میکنند. آنان چنان در منجلاب فساد و گناه غوطهورند که انسانهای حقطلب و جلوههای فضیلت را خطرناکترین دشمنان خویش قلمداد میکنند. به همین جهت، تمام تلاشهای خود را برای نابودی آیین حق و رهبران الهی به کار میگیرند. امّا خداوند طبق سنت پایدار خود همواره حق را پیروز گردانیده و دشمنانش را مأیوس و مغلوب کرده است.
قرآن میفرماید: «یُرِیدُونَ أَن یُطْفِئُواْ نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَ هِهِمْ وَیَأْبَی اللَّهُ إِلآَّ أَن یُتِمَّ نُورَهُ وَلَوْ کَرِهَ الْکَـفِرُونَ »؛(۱۲) «[مخالفین حق [میخواهند نور خدا را با دهانهای خود خاموش کنند، ولی خدا جز این نمیخواهد که نورش را کامل کند؛ هر چند کافران را خوش نیاید.»
در عصر ظهور، تلاشهای زیادی صورت میگیرد تا از استقرار حکومت قائم آل محمد صلیاللهعلیهوآله جلوگیری شود، امّا آن حضرت به لطف و مدد الهی، تمام موانع را از میان برمیدارد. سفیانی یکی از دشمنان سرسخت حضرت مهدی علیهالسلام است.
امیر مؤمنان علی علیهالسلام در مورد جنایات وی به کوفیان فرمود: «بدا به حال کوفه! سفیانی چه جنایاتی در آنجا انجام میدهد! به حریم شما تجاوز میکند، کودکان را سر میبرد و ناموس شما را هتک میکند.»(۱۳)
امام باقر علیهالسلام درباره ویژگیهای این دشمن سرسخت حضرت مهدی علیهالسلام فرمود: «اگر سفیانی را مشاهده کنی، در واقع پلیدترین مردم را دیدهای. وی دارای رنگی بور و سرخ و کبود است. هرگز سر به بندگی خدا فرو نیاورده و مکه و مدینه را ندیده است.»(۱۴)
امام باقر علیهالسلام میفرماید: «گویا من سفیانی (سرکرده دشمنان حضرت امام عصر علیهالسلام ) را میبینم که در زمینهای سرسبز شما در کوفه اقامت گزیده، ندا میدهد که هر کس سر یک تن از شیعیان علی علیهالسلام را بیاورد، هزار درهم پاداش اوست. در این هنگام، همسایه به همسایه دیگر حمله میکند و میگوید: این شخص از شیعیان است. او را میکشد و هزار درهم جایزه میگیرد.»(۱۵)
شیصبانی نیز یکی دیگر از سران جبهه باطل در عصر ظهور است. او از دشمنان کینهتوز اهل بیت علیهمالسلام و حضرت مهدی علیهالسلام میباشد. ریشهاش به بنیعباس میرسد و شخصی بدکردار، شیطان صفت و گمنام است. امام باقر علیهالسلام به جابر جعفی فرمود: «سفیانی خروج نمیکند، مگر آنکه قبل از او شیصبانی در سرزمین عراق خروج میکند. او همانند جوشیدن آب از زمین، یکباره پیدا میشود و فرستادگان شما را به قتل میرساند. بعد از آن در انتظار خروج سفیانی و ظهور قائم علیهالسلام باشید.»(۱۶)
دجّال نیز فتنهگری کذّاب و فریبنده است که موجی از آشوب و فتنه به پا میکند و بسیاری را با دسیسههای شیطانیاش میفریبد. چشم راست او ناپیداست و نام اصلیاش صیف بن عائد است. او ادّعای خدایی میکند. در سحر و جادو، زبردست و در فریب مردم، مهارت عجیبی دارد. شیطان صفتان به اطراف او گرد میآیند.
امّا طبق مشیت الهی و سنت تغییرناپذیرش همچنان که در طول تاریخ همواره به اثبات رسیده است، اهل باطل همچون کف روی آب نابود شدنی هستند و حضرت مهدی علیهالسلام نیز با غلبه بر سران کفر و فتنه و نفاق طومار زندگانی دشمنان فضیلت و کمال را درهم میپیچد و بساط عدل و داد و انسانیت را در روی زمین میگسترد.
________________________________________
۱. کمال الدین، ج ۱، ص ۳۳۰.
۲. همان.
۳. غیبت نعمانی، ص ۲۷۳.
۴. اسراء / ۵.
۵. تفسیر عیاشی، ج ۲، ص ۲۸۱.
۶. بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۱۲۵.
۷. همان، ص ۲۳۰.
۸. همان، ص ۳۵۴.
۹. کمال الدین، ص ۳۲۹.
۱۰. بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۲۲۲.
۱۱. معجم احادیث المهدی علیهالسلام ، ج ۱، ص ۵۰۱؛ المعجم الاوسط، ج ۵، ص ۳۳۴.
۱۲. توبه / ۳۲.
۱۳. یوم الخلاص، ص ۹۳.
۱۴. بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۳۵۴.
۱۵. بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۲۱۵.
۱۶. غیبت نعمانی، ص ۳۰۲
دلدادگان فرهنگ انتظار با همه مشکلات و گرفتاریهایی که دشمنان برایشان فراهم میآورند، هرگز امید به رسیدن آن روز دیدنی و لذتبخش را از دست نمیدهند، بلکه شوق و عشقشان بیشتر میشود و زیر لب زمزمه میکنند:
چه خوش باشد که بعد از انتظاری به امیدی رسد امیدواری
سخن از خصوصیات انقلاب جهانی آن یار سفر کرده، زمانی شیرینتر میشود که امامان معصوم علیهمالسلام ویژگیها و نشانههای عصر ظهور حضرت قائم آل محمد صلیاللهعلیهوآله را برایمان توصیف کنند و بذر امید و آرزوی استقرار دولت کریمه امام زمان علیهالسلام را در دلهای به انتظار نشستهمان شکوفا گردانند تا رایحه دلانگیز دوران ظهور در روح و جسم انسانهایِ خسته از ظلم و ناعدالتی و فتنه و فساد، حیاتی تازه ببخشد.
اگر آن نائب رحمان ز درم بازآید *** عمر بگذشته به پیرانه سرم بازآید
دارم امید خدایا که کنی تأخیری *** در اجل تا به سرم تاج سرم بازآید
گر نثار قدم مهدی هادی نکنم *** گوهر جان به چه کار دگرم بازآید
آنکه فرق سر من خاک کف پای وی است *** پادشاهی کنم ار او به سرم بازآید
کوس نو دولتی از بام سعادت بزنم *** گر ببینم که شه دین ز درم بازآید
میروم در طلبش کوی به کو دشت به دشت *** شخصم ار باز نیاید خبرم بازآید
«فیض» نومید مشو در غم هجران و منال *** شاید ار بشنود آه سحرم، بازآید
منتظران مژده باد
امام باقر علیهالسلام در گفتاری امیدآفرین و نشاطبخش به منتظران حقیقی آن حضرت مژده میدهد که «یَأْتِی عَلَی النّاسِ زَمانٌ یَغِیبُ عَنْهُمْ اِمامُهُمْ فَیاطُوبی لِلثّابِتِینَ عَلی اَمْرِنا فِی ذلِکَ الزَّمانِ اِنَّ اَدْنی ما یَکُونُ لَهُمْ مِنَ الثّوابِ اَنْ یُنادِیَهُمُ الْبارِیءُ عَزَّ وَجَلَّ عِبادِی آمَنْتُمْ بِسِرّی وَصَدَّقْتُمْ بِغَیْبی فَأَبْشِرُوا بِحُسْنِ الثَّوابِ مِنّی؛(۱) بر مردم زمانی میآید که امامشان از منظر آنان غایب میشود. خوشا به حال آنانکه در آن زمان در امر [ولایت] ما اهل بیت ثابتقدم و استوار بمانند! کمترین پاداشی که به آنان میرسد، این است که خدای متعال خطابشان میکند و میفرماید: بندگان من! شما به حجت پنهان من ایمان آوردید و غیب مرا تصدیق کردید. پس بر شما مژده باد که بهترین پاداش من در انتظارتان است.»
آنگاه امام باقر علیهالسلام ادامه داد: «خداوند متعال به خاطر ارجگذاری از چنین منتظران راستینی به آنان میفرماید: شما مردان و زنان، بندگان حقیقی من هستید. رفتار نیک و شایستهتان را میپذیرم و از کردار ناپسندتان عفو میکنم و به خاطر شما سایر گنهکاران را میآمرزم و بندگانم را به خاطر شما با باران رحمت خود سیراب و از آنان بلا را دفع میکنم. ای عزیزترین بندگان من! اگر شما نبودید، عذاب دردناک خود را به مردم نافرمان نازل میکردم.»(۲)
یاران وفادار
پیشوای پنجم علیهالسلام در توصیف یاران حضرت مهدی علیهالسلام که در زمان غیبت، خود را برای شرکت در قیام جهانی آن حضرت آماده میکنند، به ابو خالد کابلی فرمود: «من به گروهی مینگرم که در آستانه ظهور از طرف مشرق زمین به پا میخیزند. آنان به دنبال طلب حق و ایجاد حکومت الهی تلاش میکنند. بارها از متولیان حکومت اجراء حق را خواستار میشوند، امّا با بیاعتنایی مسئولین مواجه میشوند. وقتی که وضع را چنین ببینند، شمشیرهای خود را به دوش مینهند و با اقتدار و قاطعیت تمام در انجام خواستهشان اصرار میورزند تا اینکه سردمداران حکومت نمیپذیرند و آن حق طلبانِ ثابت قدم، ناگزیر به قیام و انقلاب میگردند و کسی نمیتواند جلوگیرشان شود. این حقجویان وقتی که حکومت را به دست گرفتند، آن را به غیر از صاحب الامر علیهالسلام به کس دیگری نمیسپارند. کشتههای اینها همه از شهیدان راه حق محسوب میشوند.»
در اینجا امام باقر علیهالسلام به ابو خالد کابلی جملهای زیبا فرمود که میتواند نصب العین همه منتظران لحظات ظهور باشد.
آن حضرت فرمود: «اَما اِنِّی لَوْ اَدْرَکْتُ ذلِکَ لاَءَسْتَبْقَیْتُ نَفْسی لِصاحِبِ هذَا الاْءَمْرِ؛(۳) مطمئنا بدان! اگر من آن روزگاران را درک کنم، جانم را برای فداکاری در رکاب حضرت صاحب الامر علیهالسلام تقدیم میدارم.»
امام پنجم علیهالسلام در مورد استقامت و استواری یاران حضرت مهدی علیهالسلام به آیهای از قرآن استناد کرد و در تفسیر آیه «فَاِذا جاءَ وَعْدُ اُوْلهُما بَعَثْنا عَلَیْکُمَ عِبادا لَنا اُولی بَأْسٍ شَدِیدٍ فَجاسُوا خِلالَ الدِّیارِ وَکانَ وَعْدا مَفْعُولاً»؛(۴) «هنگامی که نخستین وعده فرا رسد، گروهی از بندگان پیکارجویِ خود را بر ضد شما برمیانگیزیم [تا شما را سخت درهم کوبند و برای به دست آوردن مجرمان [خانهها را جستجو میکنند و این وعدهای است قطعی.» فرمود: «این بندگان پیکارجو و مقاوم که به طرفداری از حق به پا میخیزند، همان حضرت قائم و یاران وفادار او هستند.»(۵)
چشم به راه ظهور
از منظر امام باقر علیهالسلام در عصر غیبت، چشم به راه ظهور حضرت مهدی علیهالسلام بودن و انتظار حکومت آل محمد صلیاللهعلیهوآله را کشیدن از عبادات شایسته و برتر محسوب میشود. آن گرامی به نقل از وجود مقدس رسول اکرم صلیاللهعلیهوآله فرمود: «اَفْضَلُ الْعِبادَهِ انْتِظارُ الْفَرَجِ؛(۶) انتظار [پیروزی و] فرج [آل محمد صلیاللهعلیهوآله ] از برترین عبادات محسوب میشود.»
جهان در آستانه ظهور
در آستانه ظهور حضرت مهدی علیهالسلام اوضاع جهان به بدترین وضع خود میرسد و ظلم و ناعدالتی، تبعیض، تضییع حقوق دیگران به بدترین وضع خود تبدیل شده و مردم از هر کس و حکومتی ناامید گردیده، به دنبال روزنه امید و ندای عدالتی میگردند که آنان را از آن منجلاب ستم و از چنگال زورمداران و مستکبران نجات بخشد. مردم چنان از دست دروغگویان فتنهانگیز و فرصت طلب به تنگ میآیند که شب و روز آرزوی قیام منادی عدالت را در سر میپرورانند. حضرت امام باقر علیهالسلام فضای تاریک جهان قبل از ظهور را اینگونه بیان میکند: «لا یَقُومُ الْقائِمُ اِلاّ عَلی خَوْفٍ شَدیدٍ مِنَ النّاسِ وَزَلازِلَ وَفِتْنَهٍ وَبَلاءٍ یُصیبُ النّاسَ وَطاعُونٍ قَبْلَ ذلِکَ وَسَیْفٍ قاطِعٍ بَیْنَ الْعَرَبِ وَاخْتِلافٍ شَدیدٍ بَیْنَ النّاسِ وَتشْتیتٍ فی دینِهِمْ وَتَغْییرٍ فی حالِهِمْ حَتّی یَتَمَنَّی الْمُتَمَنّی الْمَوْتَ صَباحا وَمَساءً مِنْ عِظَمِ ما یَری مِنْ کَلْبِ النّاسِ وَاَکْلِ بَعْضِهِمْ بَعْضا؛(۷) حضرت قائم علیهالسلام قیام نمیکند، مگر در حال ترس شدید مردم و زلزلهها و فتنه و بلایی که بر مردم فرا رسد و قبل از آن، گرفتار طاعون میشوند. آنگاه شمشیر برنده میان اعراب حاکم میشود و اختلاف میان مردم و تفرقه در دین و دگرگونی احوالشان به اوج میرسد؛ بهگونهای که هر کس بر اثر مشاهده درندهخویی و گزندگیای که در میان برخی از مردم نسبت به بعضی دیگر به وجود میآید، صبح و شام آرزوی مرگ میکند.» امام آنگاه افزود: «وقتی که یأس و ناامیدی تمام مردم را فرا گرفت و دیگر از هر جهت خود را در بنبست احساس کردند، امام غائب علیهالسلام قیام میکند.»
اقتدار حضرت مهدی علیهالسلام
برای اجراء عدالت و گسترش مساوات در جامعه اسلامی لازم است که موانع عدالت را از میان برداشت و راه آن را هموار کرد؛ زیرا اصحاب زر و زور و تزویر و کسانی که از درهم ریختگی جامعه در راه ترویج فساد و انحراف بهره میبرند، هرگز از عدالت و برنامههای عادلانه راضی نخواهند بود و با توسل به هر شیوهای در مسیر احقاق حقوق مردم سنگاندازی خواهند کرد. بنابراین، یکی از مهمترین ویژگیهای زمامداران عادل قاطعیت و صلابت در مقابله با دشمنان داخلی و خارجی است. امام زمان علیهالسلام نیز با اقتدار کامل مخالفین اسلام و دشمنان عدالت را سرکوب خواهد کرد. امام باقر علیهالسلام میفرماید: «لَیْسَ شَأْنُهُ اِلاّ بِالسَّیْفِ؛(۸) آن حضرت [در سرکوب دشمنان قسم خوردهاش[ فقط شمشیر را میشناسد.»
او در قاطعیت همانند جدّش رسول خدا صلیاللهعلیهوآله عمل خواهد کرد و به خیانتکاران، کافران و عوامل داخلی دشمن اجازه هیچگونه توطئهای نخواهد داد.
حضرت باقر علیهالسلام درباره شباهت حضرت مهدی علیهالسلام به پیامبران الهی مطالبی فرموده و درباره تشابه حضرت خاتم الاوصیاء به حضرت پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله فرموده است: «وَاَمّا مِنْ مُحَمَّدٍ صلیاللهعلیهوآله فَالْقِیامُ بِالسَّیْفِ وَتَبْیینُ آثارِهِ ثُمَّ یَضَعُ سَیْفَهُ عَلی عاتِقِهِ ثَمانِیَهَ اَشْهُرٍ فَلا یَزالُ یَقْتُلُ اَعْداءَ اللّهِ حَتّی یَرْضَی اللّهُ عَزَّ وَجَلَّ؛(۹) و امّا [شباهت حضرت مهدی علیهالسلام ] به پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله قیام با شمشیر است [که دشمنان لجوج را از میان برمیدارد] و آثار آن حضرت را آشکار میکند. آنگاه هشت ماه به صورت مسلّح و آماده به سر میبرد و همواره با دشمنان خدا مبارزه میکند تا اینکه خداوند راضی شود.»
بانوان در دولت مهدوی
بدون تردید بانوانِ شایسته و متعهد در دولت آن حضرت جایگاه ارزشمندی دارند. نقش زن در آن زمان همانند زنان صدر اسلام، فراخور حال آنان و نسبت به موقعیت ویژهشان خواهد بود؛ یعنی همان رسالتی که یک زن مسلمان طبق آیین اسلام به دوش گرفته است، در عصر ظهور نیز به آن پایبند خواهد بود. آنچه از روایات برمیآید، آن است که عدهای از کارگزاران آن حضرت از بانوان ارجمند هستند. جابر بن یزید جعفی از یاران نزدیک امام محمد باقر علیهالسلام به نقل از آن حضرت فرمود: «وَیَجِیءُ وَاللّهِ ثَلاثُ مِائَهٍ وَبِضْعَهَ عَشَرَ رَجُلاً فیهِمْ خَمْسُونَ امْرَأَهً یَجْتَمِعُونَ بِمَکَّهَ عَلی غَیْرِ میعادٍ؛(۱۰) به خدا سوگند! ۳۱۳ نفر یاران مهدی علیهالسلام میآیند که پنجاه نفر از آنان زن میباشند و بدون هیچگونه وعده قبلی در شهر مکه گرد هم جمع میشوند.»
روایت دیگری در این زمینه از ام سلمه، همسر رسول خدا صلیاللهعلیهوآله از طریق اهل سنت نقل شده است که پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله در آن گفتار با اشاره به عصر ظهور و اجتماع یاران حضرت مهدی علیهالسلام در اطراف آن حضرت میفرماید: «یَعُوذُ عائِذٌ فِی الْحَرَمِ فَیَجْتَمِعُ النّاسُ اِلَیْهِ کَالطَیْرِ الْوارِدِ الْمُتَفَرِّقَهِ حَتّی یَجْتَمِعَ اِلَیْهِ ثَلاثُ مِائَهٍ وَاَرْبَعَهَ عَشَرَ رَجُلاً فِیهِ نِسْوَهٌ...؛ [در زمان ظهور[ پناهخواهی به حرم خداوند در مکه پناهنده میشود. مردم همانند کبوتران از هر سو به جانب ا و رو میآورند تا اینکه سیصد و چهارده نفر که عدهای از آنان زن هستند، دور او را میگیرند.» و ادامه داد: «و از همانجا خروج میکنند و بر تمام ستمگران و اعوان و انصارشان پیروز میگردند و عدل را آنچنان در روی زمین برقرار میسازند که زندگان آرزو میکنند که ای کاش مردههایشان نیز از طعم آن عدالت میچشیدند!»(۱۱)
مخالفین دولت مهدوی
سران جبهه باطل معمولاً افرادی خودخواه، متکبر، صاحب صفات ناپسند انسانی هستند که در مقابل حق خودنمایی میکنند. آنان چنان در منجلاب فساد و گناه غوطهورند که انسانهای حقطلب و جلوههای فضیلت را خطرناکترین دشمنان خویش قلمداد میکنند. به همین جهت، تمام تلاشهای خود را برای نابودی آیین حق و رهبران الهی به کار میگیرند. امّا خداوند طبق سنت پایدار خود همواره حق را پیروز گردانیده و دشمنانش را مأیوس و مغلوب کرده است.
قرآن میفرماید: «یُرِیدُونَ أَن یُطْفِئُواْ نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَ هِهِمْ وَیَأْبَی اللَّهُ إِلآَّ أَن یُتِمَّ نُورَهُ وَلَوْ کَرِهَ الْکَـفِرُونَ »؛(۱۲) «[مخالفین حق [میخواهند نور خدا را با دهانهای خود خاموش کنند، ولی خدا جز این نمیخواهد که نورش را کامل کند؛ هر چند کافران را خوش نیاید.»
در عصر ظهور، تلاشهای زیادی صورت میگیرد تا از استقرار حکومت قائم آل محمد صلیاللهعلیهوآله جلوگیری شود، امّا آن حضرت به لطف و مدد الهی، تمام موانع را از میان برمیدارد. سفیانی یکی از دشمنان سرسخت حضرت مهدی علیهالسلام است.
امیر مؤمنان علی علیهالسلام در مورد جنایات وی به کوفیان فرمود: «بدا به حال کوفه! سفیانی چه جنایاتی در آنجا انجام میدهد! به حریم شما تجاوز میکند، کودکان را سر میبرد و ناموس شما را هتک میکند.»(۱۳)
امام باقر علیهالسلام درباره ویژگیهای این دشمن سرسخت حضرت مهدی علیهالسلام فرمود: «اگر سفیانی را مشاهده کنی، در واقع پلیدترین مردم را دیدهای. وی دارای رنگی بور و سرخ و کبود است. هرگز سر به بندگی خدا فرو نیاورده و مکه و مدینه را ندیده است.»(۱۴)
امام باقر علیهالسلام میفرماید: «گویا من سفیانی (سرکرده دشمنان حضرت امام عصر علیهالسلام ) را میبینم که در زمینهای سرسبز شما در کوفه اقامت گزیده، ندا میدهد که هر کس سر یک تن از شیعیان علی علیهالسلام را بیاورد، هزار درهم پاداش اوست. در این هنگام، همسایه به همسایه دیگر حمله میکند و میگوید: این شخص از شیعیان است. او را میکشد و هزار درهم جایزه میگیرد.»(۱۵)
شیصبانی نیز یکی دیگر از سران جبهه باطل در عصر ظهور است. او از دشمنان کینهتوز اهل بیت علیهمالسلام و حضرت مهدی علیهالسلام میباشد. ریشهاش به بنیعباس میرسد و شخصی بدکردار، شیطان صفت و گمنام است. امام باقر علیهالسلام به جابر جعفی فرمود: «سفیانی خروج نمیکند، مگر آنکه قبل از او شیصبانی در سرزمین عراق خروج میکند. او همانند جوشیدن آب از زمین، یکباره پیدا میشود و فرستادگان شما را به قتل میرساند. بعد از آن در انتظار خروج سفیانی و ظهور قائم علیهالسلام باشید.»(۱۶)
دجّال نیز فتنهگری کذّاب و فریبنده است که موجی از آشوب و فتنه به پا میکند و بسیاری را با دسیسههای شیطانیاش میفریبد. چشم راست او ناپیداست و نام اصلیاش صیف بن عائد است. او ادّعای خدایی میکند. در سحر و جادو، زبردست و در فریب مردم، مهارت عجیبی دارد. شیطان صفتان به اطراف او گرد میآیند.
امّا طبق مشیت الهی و سنت تغییرناپذیرش همچنان که در طول تاریخ همواره به اثبات رسیده است، اهل باطل همچون کف روی آب نابود شدنی هستند و حضرت مهدی علیهالسلام نیز با غلبه بر سران کفر و فتنه و نفاق طومار زندگانی دشمنان فضیلت و کمال را درهم میپیچد و بساط عدل و داد و انسانیت را در روی زمین میگسترد.
________________________________________
۱. کمال الدین، ج ۱، ص ۳۳۰.
۲. همان.
۳. غیبت نعمانی، ص ۲۷۳.
۴. اسراء / ۵.
۵. تفسیر عیاشی، ج ۲، ص ۲۸۱.
۶. بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۱۲۵.
۷. همان، ص ۲۳۰.
۸. همان، ص ۳۵۴.
۹. کمال الدین، ص ۳۲۹.
۱۰. بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۲۲۲.
۱۱. معجم احادیث المهدی علیهالسلام ، ج ۱، ص ۵۰۱؛ المعجم الاوسط، ج ۵، ص ۳۳۴.
۱۲. توبه / ۳۲.
۱۳. یوم الخلاص، ص ۹۳.
۱۴. بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۳۵۴.
۱۵. بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۲۱۵.
۱۶. غیبت نعمانی، ص ۳۰۲